مقاله میرزا حسین خان سپهسالارقزوینی

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله میرزا حسین خان سپهسالارقزوینی دارای ۲۵ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله میرزا حسین خان سپهسالارقزوینی  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله میرزا حسین خان سپهسالارقزوینی،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن مقاله میرزا حسین خان سپهسالارقزوینی :

میرزا حسین خان سپهسالارقزوینی

میرزا حسین خان سپهسالارقزوینی (مشیرالدوله)
تاریخ روابط خارجی ایران به معنای واقعی آن، از زمان سلطنت قاجاریه آغاز می‌شود .گرچه قبل از آن افراد وفرستادگانی از جانب دول اروپایی به ایران آمد وشد می کردند، اما از اوائل سلطنت قاجاریه است که دول اروپایی به اهمیت استراتژیکی ایران پی بردند وایران وارد عرصه سیاست بین المللی شد. لذا بررسی دیپلماسی ایران ، ارتباط تنگاتنگی به شناخت چگونگی فعالیتها و اقدامات صورت گرفته در طول حکومت قاجار دارد.و همانا برای سلسله قاجاریه دوره سلطنت

ناصرالدین شاه نقطه اوج آن است و حوادث و وقایع پیرامونی این زمان حساسیت آن را افزایش داده است تحولات جهانی و رقابت قدرتهای بزرگ بین المللی از قبیل روس و انگلیس و تا حدی فرانسه که تاثیر مهمی در داخل ایران داشته از آن جمله می‌باشدکه هر لحظه موجبات تغییر تصمیمات داخلی را فراهم می‌کرد و استقلال ایران را به خطر می‌انداخت. از دیگر مسائلی که سلطنت پنجاه ساله ناصرالدین شاه را جلوه خاصی می‌دهد آشنایی هرچه بیشتر ایرانیان با تمدن مغرب زمین است که پیامد آن پیدا شدن لغات و واژه‌های جدید چون آزادی، قانون، حکومت مشروطه و غیره بود و این امر جز با تلاش برخی از افراد صاحب نفوذ تحصیل کرده در غرب امکان پذیر نبود.

این افراد روشنفکر که اشاعه دهندگان قانون و آزادی جدید مغرب زمین در ایران بودند با گرته برداری از این واژه‌ها به شکلی خام و ناپخته به ترویج و تبلیع این افکار در داخل می‌پرداختند و شاه نیز برای حفظ ظاهر و شاید به دلیل سه سفر پیاپی به غرب و دیدن فاصله کشورش با آنان اندکی به فکر افتاده بود که این فاصله را با دستوراتی شاهانه کم کند و ظاهر امر را آبرومند نماید از جمله این امور به خیال افتادن شاه برای تشکیل دارالشورا می‌توان نام برد.

آنچه در این نوشتار مد نظر خواهد بود بررسی شرح حال یکی از صدر اعظم های عصر ناصری به نام میرزا حسین خان سپهسالار است و در آن تلاش شده تا چگونگی به قدرت رسیدن ،شیوه صدارت ،مهمترین رویدادها واقدامات انجام شده او به روی کاغذ آورده شود. در این تحقیق از منابع زیر استفاده شده است.
۱- کتاب سیاستگران دوره قاجار نوشته احمد خان ملک ساسانی در مورد احوالات و اقدامات میرزا به تفضیل توضیح داده است و نویسنده سعی کرده نه تنها نکات مثبت بلکه نکات منفی اقدامات او را تشریح نماید.

۲- کتاب تحولات فرهنگی ایران در دوره قاجاریه نوشته دکتر احمد هاشمیان شرح مختصری از میرزا و ;; و القاب و مسئولیتهای او با بیانی ساده و روان نوشته شده است.

۳- کتاب بازنگری در تاریخ قاجاریه نوشته ابونصر عضد قاجار (نوه مظفرالدین شاه و خواهرزاده مصدق) است که در آن مطالبی از دوران قاجار گفته شده و شاید درکتب دیگر ذکر نشده باشد لکن دید کلی نویسنده مثبت و از قاجار در نوشته‌های او به نیکی یاد شده است.
۴- کتاب تاریخ مشروطه ایران نوشته احمد کسروی: نحوه نگارش این کتاب کمی ادبی و ثقیل است و نویسنده با دید مثبت اقدامات میرزا را ارزیابی و از اقدامات منفی او همچون قرارداد رویتر تنها به اشاره‌ایی کوتاه بسنده نموده است.

۵- کتاب امیرکبیر و ایران نوشته فریدون آدمیت: کتاب معتبر و کاملی است که می‌توان به عنوان مرجعی مطمئن از آن استفاده نمود. در این کتاب نویسنده توضیحاتی درخصوص اقدامات نظامی و اجتماعی میرزا و همچنین خدمات پدرش ارائه نموده است.
۶- در پایان نامه آقای علی قنبرپور به نام بررسی نقش روشنفکران درانقلاب مشروطیت مطالب مختلفی در مورد میرزا حسین خان مطرح شده است که شامل مفاد قراردادها منعقده و اقدامات زمان صدارت وی می‌باشد در این پایان نامه از او به عنوان یک سکولاریست و کسی که دین را از سیاست جدا کرده و قدرت روحانیان را در دربار به حداقل رسانده یاد شده است.

۷- آخرین منبع مورد استفاده در این تحقیق اینترنت است که می توان به سایت سازمان میراث فرهنگی اشاره نمود
الف : قبل از صدارت

میرزا حسین خان فرزند میرزا نبی خان امیردیوان قزوینی در سال ۱۲۴۳ ه . ق متولد شد. اجداد وی اهل علی آباد مازندران بوده و پدر بزرگ وی موسوم به عابدین بیک درقزوین درخدمت شاهزاده علینقی میرزای رکن الدوله حکمران قزوین به دلاکی وخاصه تراشی اشتغال داشت. بدین سبب دشمنان میرزا حسین خان وی را دلاک زاده لقب می دادند. پدروی دردستگاه حکومتی رکن الدوله مال وثروتی اندوخته ونردبان ترقی را طی نمود؛ به نحوی که هم یکی از دختران فتحعلی شاه را به زنی گرفت وهم به حکمرانی اصفهان و فارس نائل آمد. درسال ۱۲۷۴ ه . ق حکمران شیراز شد و در رفع اختلافات بین لشکریان و کشوریان درشیراز توفیقاتی بدست آورد وچون ترتیب عروسی گلین خانم دختر احمد علی میرزا را با ناصرالدین شاه به بهترین وجه فراهم نمود ، قرب ومنزلت وی نزد شاه افزایش یافت .

رشد وترقی میرزا حسین خان سپهسالار عمدتاً مرهون توجهات خاص امیرکبیرمی باشد. نظربه روابط خاصی که بین امیرکبیروامیردیوان وجود داشت،امیرکبیرپس از رسیدن به صدارت۴ فرزند ذکور امیردیوان را به تهران خواسته و آنها را به کارهای دولتی واداشت ومیرزا حسین خان را که فرزند بزرگ وی بود، برای تحصیل به خارج از کشور اعزام نمود وچون فرد باهوشی بود وبه زبانهای فرانسوی وعربی آشنا شد، بعد از مراجعت به کشور وکیل کارهای پدرش گردید ودروزارت امور

خارجه مشغول انجام وظیفه شد و چون پدر وی فوت نمود، امیرکبیر او را به دلیل مضیقه مالی به کار پردازی به بمبئی هند اعزام نمود . اقامت وی در بمبئی به مدت سه سال به طول انجامید وبعد از سه سال با ثروت فراوانی به ایران مراجعه نمود. درسال ۱۲۷۱ ه.ق یعنی درزمان صدارت میرزا آقا خان نوری با سمت جنرال قنسولی عازم مأموریت به تفلیس شد. درسال ۱۲۷۵ ه.ق به سمت وزیرمختاری ایران دراسلامبول انتخاب گردید. درسال ۱۲۸۰ موقتاً از اسلامبول به تهران فرا

خوانده شد ودرسلک اجزای دارالشورای دولتی در آمده و مجدداً به اسلامبول بازگشت. درسال ۱۲۸۵ ه.ق یعنی ده سال بعد از اشتغال به سمت جنرال قنسولی در اسلامبول، به تهران احضار و از درجه وزیرمختاری و ایلچی گری مخصوص به مقام سفارت کبری نایل آمد ومجدداً به اسلامبول رفت ومدت دو سال دراین سمت مشغول انجام وظیفه بود تا اینکه درسال ۱۲۸۷ ه.ق ترتیب عزیمت ناصرالدین شاه به عتبات عالیات را فراهم ساخت وبعد از این مسافرت است که خدمات وی دربغداد وعتبات و خارج از کشور موافق طبع ناصرالدین شاه قرارگرفت وشاه اورا باخود به تهران آورده ، ابتدا وزارت عدلیه و وزارت وظایف و اوقاف و سپس درسال ۱۲۸۸ ه.ق به لقب سپهسالار اعظم مفتخر گشته و سمت سرداری کل سپاه ایران نیز به وی واگذار شد. البته علت انتخاب وی به وزارت عدلیه بدین سبب بود که

خانواده وی سالها در دیوانخانه عدلیه کار میکردند . همچنین دراین سال جزو اعضای دارالشورای کبری درآمد تا اینکه در۲۹ شعبان سال ۱۲۸۸ ه.ق از طرف ناصرالدین شاه به صدر اعظمی انتخاب گردید . در ۲۱ سالی که از زمان اعزام وی به بمبئی تا زمان انتخاب شدنش به صدر اعظمی سپری نمود ( ۱۲۶۷-۱۲۸۸ ) مشیرالدوله، هم از نظر اقتصادی ثروتمند گردید وهم از نظر سیاسی جایگاه ویژه ای برای خود دست و پا نمود.

عواملی که موجب ثروتمند شدن وی گردید عبارت بودند از:
۱ هنگامی که جنرال قنسول ایران در بمبئی بود با حمایت و راهنمایی آقا خان محلاتی که با جناق یکدیگر بودند درشرط بندی مسابقات اسبدوانی شرکت نموده و برنده گردید.

۲ یکی از اتباع ثروتمند ایرانی مقیم هند فوت نمود و چون وارثی نداشت ثروت وی نصیب مشیرالدوله شد.
۳ هنگامی که جنرال کنسول ایران در تفلیس شد به علت بروز جنگ بین روسیه و عثمان ، قحطی در تفلیس آغاز شد و قیمت مواد غذایی بشدت افزایش یافت . وی گندم از ایران خریده ، در تفلیس با قیمت بالا به فروش می رسانید و بدین ترتیب ثروت فراوانی بدست آورد. ۱۲۰۴ سال خدمت در اسلامبول موجب گردید تا حقوق و مزایای خوبی بدست آورد. از نظر سیاسی عوامل ذیل موجب تقویت موقعیت وی گردید :
• حمایت امیرکبیراز خانواده وی.

• هوش و استعداد ذاتی مشیرالدوله.
• خدمات پدر و پسر به ناصرالدین شاه و ازدواج این دو با دوتن از دختران فتحعلی شاه که هردو از یک مادر بودند( ماه نوش خانم زن میرزا نبی خان بود و ماه تابان خانم همسرمیرزا حسین خان ) .

• مساعدتهایی که حاجی میرزا صفا از اجله عرفای ایرانی مقیم اسلامبول جهت برطرف شدن مشکلات شیعیان ایرانی درخاک عثمانی به عمل آورده ، مشیرالدوله آن را به حساب خود می گذاشت .
• فراهم آوردن مقدمات سفر ناصرالدین شاه به عتبات عالیات و تشویق شاه به تجددگرایی ودیدار از اروپا.
• حمایتهای دولت انگلستان از وی .
ب : دوران صدارت

در زمان صدارت حاج میرزا حسین خان مشیرالدوله سپهسالار تحولات و تغییراتی در شئون مختلف کشور پدید آمد حاج میرزا حسین خان که سال ها در تفلیس به عنوان کاردار و در عثمانی (استانبول) به سمت وزیر مختار و سپس سفیر کبیر خدمت کرده بود تقلید از اصول زندگی اداری و سیاسی و اقتصادی فرنگیان را مد نظر قرار داد. او وزارتخانه تاسیس کرد. به وضعیت نابسامان پست سامانی داد و سعی کرد سفر در ایران را آسان کند از این رو دستور مرمت کاروانسراها و حتی احداث هتل و مهمانخانه را داد که چند هتل و مهمانخانه و مسافرخانه در جاده طولانی تهران _ قزوین _ رشت انزلی افتتاح شد. حاج میرزا حسین خان

سپهسالار، کلاه کوتاه عثمانی منتها به رنگ سیاه (به جای رنگ سرخ فینه عثمانی ها) را در ایران متداول کرد. او سرداری را جانشین قبا و عباهای بلند و کرد و نظامیان را به کت و شلوار ملبس نمود. کلاه های بلند دوران فتحعلی شاه منسوخ شد. آداب و سنن اروپایی کم کم در تهران رواج یافت. سر میز نشستن، ضیافت های شام به سبک فرنگی، تاسیس مهمانخانه و رستوران، تاسیس روزنامه مرتب به زبان فارسی و یک روزنامه بدفرجام به زبان فرانسه در دستور کار او بود. او شاه را به مدت چند ماه در سال ۱۲۹۰ه.ق که برابر ۱۸۷۳ بود به سفر فرنگستان برد. شاه از تفلیس تحت تاثیر مدرنیته اروپایی قرار گرفت به خصوص از نشستن به ترن که به عقیده شاه کلاغ و پرندگان از آن عقب می ماندند و از فرو رفتن قطار در تونل های عمیق دچار شگفتی شد و تحسین خود را در یادداش

ت های روزانه اش بیان داشت. بدین سان سفر آغاز شد. شاه هر جا که رفت زبان به تحسین گشود از راه آهن به قدری خوشش آمد که دستور داد هر چه زودتر در کشور راه آهن کشیده شود اما پول موجود نبود و روس ها نیز رضایت نمی دادند ایران دارای راه آهن شود. شاه در لندن و پاریس تحت تاثیر مانورهای چابکانه آتش نشانان قرار گرفت که هر آتشی را خاموش می کردند شاه تحت تاثیر رژه سپاهیان مجلل و شیک پوش و تا گلو غرق اسلحه روسیه آلمان و اتریش و

انگلستان قرار گرفت. از اقدامات پلیس ها نیز خوشش آمد و اختراع برق و تلفن شگفت زده شد شاه با سلاطین و روسای اروپا مانند ملکه ویکتوریا، الکساندر دوم امپراتور ویلهلم اول و مارشال مک ماهون رییس جمهوری فرانسه دیدن کرد. پنج سال بعد نیز مشیرالدوله او را به دومین سفر اروپا برد و این بار ترتیبی داد که پس از مراجعتش به ایران قزاقخانه سواره نظام پیاده اتریش، نظمیه، بلدیه افتتاح شود و نیز برای احداث تراموای اسبی در تهران و راه آهن حضرت عبدالعظیم و

کارخانه چراغ گاز تمهیداتی به کار برد. همچنین تلفن و برق نیز به صورت محدودی در تهران راه اندازی شد اولین نتیجه مشاهدات شاه صدور امتیاز احداث راه آهن بخاری یا ماشین دودی به موسیو بواتال فرانسوی مهندس با استعدادی بود که میرزا حسین خان مشیرالدوله او را به تهران دعوت کرده بود بواتال کارخانه چراغ گاز تهران را که میرزا حسین خان هفتاد هزار تومان در آن سرمایه گذاری کرده بود راه اندازی کرد که به کاخ سلطنتی و محله ارک تعدادی از خانه های رجال روشنایی می داد اما کار این کارخانه نگرفت و چندی بعد تعطیل شد. بواتال نقشه های دور و درازی برای کشیدن راه آهن از تهران تا بوشهر داشت. اما چون آن کار به هزینه سنگین نیاز داشت یک راه ‌آهن کوتاه ۵/۸ کیلومتری از تهران به حضرت عبدالعظیم کشید .حال در ذیل به جزئیات این دوران اشاره میگردد:

هنگامی که مشیر الدوله مقدمات سفرناصرالدین شاه به عتبات عالیات را فراهم نمود، به دستورشاه از اسلامبول عازم بغداد گردید. میرزا علی خان امین الدوله دراین رابطه می نویسد: ((ناصرالدین شاه درسال ۱۲۸۷ ه.ق قصد عزیمت به عتبات عالیات را کرد و به حاج میرزا حسین خان مشیرالدوله نوشت که برسبیل نذر باید به عراق سفرکرده و قبور ائمه علیه السلام را زیارت کند. او هم که در پیشگاه شاه راه تقرب و ترقی می پیمود وبی وساطتی وزارت امورخارجه با شاه

مکاتبه مخصوص داشت، اقدام نمود. حاجی میرزا حسین خان مشیرالدوله نیز با سری پرشور و دلی پرشور معایب دستگاه دولت و قبایح اوضاع سلطنت را به درستی معاینه کرده ، هروقت به شرف محاوره و صحبت همایونی می رسید از توضیح مفاسد و ضرورت اصلاحات بابی مشیع می گفت ومهاجرین ایرانی را که از جور حکام…….. به ترک مولد و وطن به نواحی عراق عرب آمده و آنجا را آباد کرده بودند به شاهنشاه می نمود . ))

بعد از زیارت عتبات، ناصرالدین شاه وی را از رفتن به اسلامبول باز داشته و باخود به ایران آورد و پس از چندی وی را به عضویت دارالشورای کبری انتخاب نمود و مدتی نگذشت که ناصرالدین شاه جهت سروسامان دادن به اوضاع سپاهیان ایران ، مشیرالدوله را به وزارت اعظم عساکر منصوب و لقب سپهسالاری به وی اعطا گردید. یک ماه و نیم بعد طی صدور فرمانی به منصب صدرات عظمی ارتقای مقام یافت ؛ متن حکم صدر اعظمی وی به شرح ذیل توسط ناصرالدین شاه صادرگردید.

(( چون در هر دولت رسم و قرار این است که یکنفر از نوکران کافی و رجال دولت را مسئول امور دولت می نمایند و نظم جمیع امور از لشکر و کشور مالیات و جمع و خرج و آسودگی حال رعایا را از او می خواهند وچون این امر دولت ایران متروک و مهمل مانده بود و بدین واسطه بعض اختلالات درامور دولت پیدا شده ، لهذا در این وقت که ۲۹ شعبان ۱۲۸۸ ه.ق است چنانچه مصلحت دانستیم که قاعده متداوله سابق را مجرا داشته شخص کافی دولتخواهی را مسئول کرده امور دولت را کلیه به او بسپاریم. میرزا حسین خان سپهسالار اعظم را که از چاکران آزموده دولت است به لقب صدر اعظم سرافراز و نیک و بد جمیع امور را از قشون و مالیات وحکام وولایات و کل رتق وفتق دولت را از او خواهیم خواست امید وار هستیم که ان شاء الله تعالی قصد تازه ملوکانه ما را امداد نمایند .))

بدین ترتیب مشیر الدوله ظرف مدت هفت ماه عهده دار ۳ مقام وزارت و سپس صدر اعظمی گردیده و شروع به انجام اصلاحاتی نموده و دستورها و بخشنامه هایی جهت حکام صادرمی نمود. دراین بخشنامه ها که خطاب به کارکنان دولت و حکام ولایات بود، جمیع آنها را از رشوه خواری و قوم و خویش بازی برحذر می داشت. هرکسی را که مانع اجرای دستورات وی بود، تنبیه و مجازات می نمود. به عنوان مثال حسام السلطنه عموی ناصرالدین شاه را که فاتح هرات بود، و زیر بار دستورات مشیر الدوله نمی رفت با موافقت و تصویب شاه از حکومت خراسان برکنار و به جای او حسین خان شهاب الملک شاهسون ( نظام الدوله) امیرتوپخانه را به ایالت خراسان منصوب نمود. ویا اینکه روزی در میدان مشق تهران سردوشی ظل السلطان پسرناصرالدین شاه را کنده و به او گفت:
(( استفاده از امتیازات نظامی از رهگذر کوشش و هنر است نه شرافت اصل و گهر .))

اقدامات مشیرالدوله دربدو صدارت او یاد آور اقدامات امیرکبیربوده و مردم فکر می کردند امیرکبیر دومی ظاهر گردیده ومشکلات ایران بزودی برطرف خواهد شد. اما برخلاف انتظارات مردم اقدامات مشیرالدوله بیشتر در راستای اهداف بیگانگان قرارگرفت .

مرحوم خان ملک ساسانی درکتاب سیاستگران دوره قاجار می نویسد:
(( درموقع تعیین میرزا حسین خان به صدارت ، انگلیسی ها برای چهار فقره از تقاضاهای خودشان از او قول گرفتند.
۱ حکمیت انگلستان پیرامون بلوچستان.
۲ قبول حکمیت مأمورین انگلیسی راجع به حدود سیستان .
۳ دادن امتیاز منابع ثروت سرمایه ایران به بارون ژولیوس دورویترانگلیسی.

۴ بردن ناصرالدین شاه به لندن برای نشان دادن جلال وعظمت امپراتوری انگلیس. ))
لردکرزن درباره سپهسالار گفته است:
(( شوق و ذوق برای دوستی با انگلیس، صمیمیت و وفاداری نسبت به دولت انگلیس هیچ وقت به این درجه در ایران بالا نگرفته بود که در زمان صدارت حسین خان سپهسالار بالا گرفت . ))
راولینسن سیاستمدار انگلیسی درکتاب انگلیسی و روس در خاور می گوید:
(( با معرفی واصرار دولت انگلیس ، میرزا حسین خان به صدارت ایران رسید.))

تنها ۴۷ روز از صدارت وی سپری نگردیده بود که ملکم خان از اسلامبول به تهران احضار وبه معاونت صدارت منصوب می گردد. بعداز چند وی را به سمت وزیرمختار ایران در لندن انتخاب می نماید . درابتدای صدارت مشیرالدوله قحطی عجیبی درایران اتفاق افتاد که به قحطی ۸۸ معروف گردید. عده ای از مردم ، این رویداد را ناشی از انتخاب مشیرالدوله به صدارت دانسته وبه فال بد گرفتند. مشیر الدوله ازیکطرف به منظور رفع این سوء برداشت و از طرف دیگر به منظور خود نمایی و جلب بیشتر حمایت مردم شروع به بخشش مال نموده و هرروز به هنگام عزیمت به محل کارخود مقداری پول به فقرا می داد. امین الدوله درخاطرات سیاسی خود دراین زمینه می نویسد:

(( رسیدن هنگامه قحط و ازدحام فقرا و درماندگان ، صدر اعظم تازه را سرگردان و ازکارهای دیگر بازداشت . به عنوان انفاق ویاخود نمایی وجذب قلوب هر روزه پیش از آنکه به درباربرود درمیدان مشق تهران مبلغی پول می برد و به هرفقیر یک قران می داد. اشتهار اعانه صدر اعظم وبی نانی سایر بلاد ایران، فقرا و بیچارگان را از هر طرف به پایتخت دولت کشید. درحالی که این شهر به حد کفاف خود آذوقه نداشت.))

مشیرالدوله بعد از انتخاب به صدارت ، درصدد برآمد تا قسمتی از مسئولیتهای قبلی خود را به دیگران واگذار نماید. به عنوان مثال وزارت عدلیه را به پاشاخان امین الملک واگذار نمود. از نظر سیاست خارجی مشیرالدوله بعد از انتخاب به صدر اعظمی شروع به همکاری نزدیک با انگلیسی ها نمود و بقدری در این زمینه با دست و دلبازی عمل کرد که سرنوشت ایران را دربست در اختیار انگلیسی ها قرارداد، زیرا وی ترقی و پیشرفت ایران را در نزدیکی کامل با انگلیسی ها می دانست. انگلیسی ها نیز از دوجهت شروع به بهره برداری نمودند یکی اینکه به خواسته های خود درتعیین حدود سیستان و بلوچستان وکسب امتیازات

اقتصادی دست یافتند، ودیگر اینکه با کسب امتیازات فراوان در ایران روس ها را ترسانیده و این کشور را وادار کردند تا قراردادی پیرامون منافع دو کشور در ایران منعقد نمایند. نقشه انگلیسی ها جهت حکمیت پیرامون بلوچستان و سیستان با اعزام سرفردریک گلداسمیت کمیسر و حاکم دولت انگلیس در ایران به مرحله اجرا درآمد و قسمتهایی از سیستان و بلوچستان از ایران جدا شد و صدر اعظم ایران در این رابطه به اظهارات میرزا معصوم خان انحصاری کمیسر ایران مبنی بر تعلق اراضی کیچ – بلیده ، جاسق- دزک ……. به ایران اعتنایی ننموده به وی گفت موافق رضای مأمور انگلیس عمل نماید.

آنچه بیش از همه اقدامات مشیر الدوله موجب بدنامی وی گردید، اعطای امتیاز استخراج کلیه معادن ایران به بارون ژولیوس دورویتر یهودی آلمانی الاصل تابع انگلستان بود. این امتیاز که در ۲۴ فصل بود، در ۱۸ جمادی الثانی ۱۲۸۹ مطابق با ۲۵ ماه جولای ۱۸۷۲ م. به امضا رسید وبه موجب آن استخراج کلیه معادن ایران از جمله ذغال سنگ و آهن وسرب- ایجاد راه آهن از بحر خزر تا خلیج فارس و دایر کردن تراموای شهری- اجاره گمرکات و به طور کلی همه منافع ثروت ملی ایران را به مدت ۷۰ سال با شرایط سهل و مناسبی در اختیار رویتر قرار می داد. این امتیاز نامه به امضای میرزا حسین خان سپهسالار که اختیارات لازمه از طرف ناصرالدین شاه داشت، رسیده و چند نفر دیگر از وزرا و رجال ایران آن را امضا کردند و درنهایت به تأئید ناصر الدین شاه هم رسانیده شد .

به نوشته امین الدوله حاج شیخ محسن خان در سال ۱۲۸۹ ه ق که در دربار دولت انگلیس سمت مصلحت گذاری و شارژدافری داشت ، قرارداد رویتر را منعقد وتوسط محمد آقا سرهنگ برادر خود، به تهران فرستاد که به مساعدت مشیرالدوله مقبول و ممضی افتد. دراین هنگام شیخ محسن خان به جای میرزا حسین خان مشیر الدوله به وزارت مختار استانبول ، تعیین گردید ومیرزا ملکم خان به سمت وزیرمختاری به دربار انگلستان رفت و بالمناسبه قرارنامه رویتر به دست او افتاد وحاجی محسن خان از قسمتی از انتفاعات خود محروم ماند و درمیان دو دوست قدیم و گرامی نزاع درگرفت . از این نوشته مستفاد می شود که رشوه

کلانی به افراد ذی نفوذ در رابطه با انعقاد این قرارداد پرداخت گردیده بود. به دنبال انعقاد این قرارداد که به موجب آن همه چیز ایران به جز هوای مملکت در ظاهر به یک صراف انگلیسی ولی در باطن به خود دولت انگستان واگذار شده بود، اعتراضاتی در ایران بلند شد.

دسته های مخالف عبارت بودند از:
۱ وطن پرستان صمیمی که تجدد درکلیه شئون و رسوم مملکت را رخنه ای در استقلال کشور می دانستند.
۲ روحانیون که مخالف رسوم اروپا بودند.
۳ حکام و مأمورین دولتی که منافع آنها درخطر افتاده بود.
۴ عمال سیاست خارجی که به صورت حق بجانب برای استقلال ایران دلسوزی می کردند.
۵ دولت روسیه .
تزار روسیه شخصاً به این امتیاز نامه اعتراض کرده و ناصر الدین شاه به وی وعده داد که امتیاز را لغو خواهد کرد . این قرار داد اگرچه به خودی خود ملغی گردید، زیرا در آن قید شده بود که چنانچه ظرف ۶ ماه از امضای آن کمپانی نتواند شروع به کار نماید ملغی خواهد گردید، اما امضای آن موجب پیدا شدن افکار آزاد یخواهانه در ایران گردید. بعد از اینکه سومین تعهد مشیرالدوله در قبال انگلیسی ها به مرحله اجرا در آمد ، نوبت به اجرای چهارمین تعهد یعنی بردن شاه به فرهنگ و نشان دادن عظمت امپراتوری انگستان به ناصرالدین شاه رسید. قبل از اشاره به سفر شاه به فرنگ باید متذکر شد که مشیرالدوله دراواخرسال ۱۲۸۹ ه.ق گزارش یک سال واندی از صدارت خود را که حاکی از تشکیل موسسات وتشکیلاتی به شرح ذیل بود، تهیه وبه عرض شاه رسانید:

تشکیل دارالشورای کبری، تأسیس دارالترجمه و دارالطباعه دولتی و اهمیت دادن به روزنامه ومطبوعات ، انتظام وزارت جنگ و امور عسکریه ، تشکیل هیئت وزرا وتأسیس وزارتخانه ها به سبک اروپا ، تقسیم کار وزارت خانه ها وتعیین مسئولیت هریک ، تعیین کار ساعات ادارات دولتی وترتیب مراجعات مردم ، تشکیل دربار اعظم ووظایف آن ، تأسیس مشورت خانه وزرا ، ترتیب استخدام و میزان حقوق مستخدمین .
ناصرالدین شاه نیز در پاسخ به وی از زحمات او قدردانی نمود . بعد از اینکه مقدمات سفر شاه به فرنگ فراهم گردید، ناصر الدین شاه دربهارسال ۱۸۷۳ م . به اتفاق سپهسالار و جمعی دیگر از درباریان عازم فرنگ گردیدند. گرچه روس ها از نزدیکی شاه با انگلیسی ها نا راحت بودند، ولی از وی به گرمی استقبال نموده ، نشان سنت آندره را به وی اعطا کردند .

ناصرالدین شاه از روسیه عازم برلن و سپس بلژیک وانگلستان شد وبعداً از طریق فرانسه وسوئیس واطریش وایتالیا وعثمانی وروسیه به ایران مراجعت نمود. به هنگام توقف درخاک عثمانی دولت انگستان تلاش نمود تا کدورت موجود بین دو کشور را برطرف سازد. مسافرت شاه به فرنگ نزدیک به ۶ ماه به طول انجامید و به مجرد بازگشت به ایران با مشکلاتی مواجه گردید. قبل ازعزیمت شاه به فرنگ عده ای از مردم و مسئولین ایرانی با این مسافرت مخالف بودند وچون عده ای از شاهزادگان وخوانین و خواجه سرایان و اصحاب شکار وتفنگداران که همراه شاه به سفر می رفتند از مسکو به ایران عودت داده شدند، این گروه بازگشتی

مشغول توطئه بر علیه صدر اعظم گردیده زیرا بازگشت خود و خفتی را که در این زمینه متحمل شده بودند، ناشی از صدر اعظم می دانستند. روی هم رفته این مسافرت نه از برای صدر اعظم مفید افتاد ونه از برای ملت ایران و نه از برای خود ناصرالدین شاه ( بجز درمورد اطلاع از پیشرفت دول اروپایی )
نتایج این مسافرت را فهرست وار می توان به شرح ذیل بیان نمود:
۱ صرف وجوه قابل توجهی که مورد احتیاج مبرم مردم و کشور ایران بود.
۲ دادن بهانه به دست مخالفین جهت توطئه و دسته بندی.

۳ شکست وناکامی درسیاست خارجی . چون مشیر الدوله شاه را به منظور نزدیکی هرچه بیشتر با انگستان و جلب همکاری صمیمانه با آن دولت به لندن برد؛ ولی نه تنها این منظور برآورده نشد ، بلکه دولت انگستان با ترسانیدن دولت روسیه این دولت را وادار به حل وفصل مسائل مورد اختلاف دو کشور نمود. توضیحاً اینکه چون پیشرفت روس ها در ناحیه ِآسیای میانه و ترکستان موجبات نگرانی انگلیسی ها را فراهم نموده بود و دولتمردان انگستان این امر را خطری متوجه هندوستان می دانستند واز طرف دیگر سایردول اروپایی نیز چون منافعی در این منطقه نداشتند، چندان اهمیتی به پیشرفت روسیه درمنطقه آسیای

میانه نمی دانند. انگلیسی ها برای وارد کردن روسیه به مصالحه از یکسو و مرعوب ساختن دولتمردان ایران از پیشرفت روسیه از سوی دیگر، امتیازات زیادی در ایران بدست آوردند که برخی از امتیازات از قبیل امتیاز نامه رویتر به صورت محرمانه وخارج از اطلاع نماینده روسیه درایران صورت گرفت وهنگامی که این امتیاز علنی شد روس ها درنگرانی قرار گرفتند. از یکسو درصدد برآمدند مانع اجرای قرارداد گردند وازسوی دیگر جهت حل اختلافات خود با انگلیسی ها وارد مذاکره

شدند . ناصر الدین شاه و مشیرالدوله هنگامی که در لندن بودند از این مذاکرات مطلع گردیدند و سپهسالار از مسئولین انگلیسی پیرامون مذاکرات، سوالاتی به عمل آورد؛ ولی جواب قانع کننده ای نگرفت . مذاکرات دولتهای روسیه وانگستان منجر به توافقنامه گرچاکف و لرد گرانویل ( وزاری امورخارجه دو دولت) گردید که طرفین توافق کردند دولت روسیه از رود جیحون تجاوز نکند و از هر گونه اعمال نفوذ در افغانستان خودداری نماید و درمقابل دولت انگستان هم از نفوذ خود در

افغانستان جهت مقاصد مسالمت آمیز استفاده نموده به هیچ وجه در صدد مداخله درنواحی که جزء منطقه نفوذ روسیه است برنیاید . روسها بعد ها به این تعهد خود پایبندی نشان نداده و درنواحی خیوه دست به پیشرفتهایی زدند و از سوی دیگر قرارداد رویتر نیزبه علت عدم اقدام به موقع رویتر به مرحله اجرا در نیامد ولی انگلیسی ها به خواسته اصلی خود که رسیدن به توافق با روس ها بود ، دست یافتند وچندان اهمیتی به قرارداد رویتر ندادند و دولت ایران نیز آن را لغو نمود و ۱۷ سال بعد رویتر در قبال خسارات خود و رشوه ای که به مسئولین ایرانی داده بود، امتیاز بانک شاهنشاهی ایران را به مدت ۶۰ سال در ظاهر به اسم خود ولی درباطن به نام دولت انگستان به دست آورد.

۴ چهارمین دستاورد منفی این سفر ازبرای شاه و مشیرالدوله ، بست عده ای از شاهزادگان ومخالغین مشیرالدوله در اصطبل همایونی و ایجاد بلوا درتهران به منظور برکناری صدر اعظم بود. به مجرد اینکه شاه از کشتی در بندر انزلی پیاده شد، متوجه وخامت اوضاع شده وبه صوابدیدشاه، صدراعظم دررشت باقی ماند. ابتدا وی را به حکمرانی خوزستان تعیین کردند ولی از بیم گرما ومخالفت معاندین تقاضا نمود که به موطن اصلی خود یعنی قزوین برود این تقاضا مورد قبول قرار گرفت ، ولی بعدا چون به علت نزدیکی قزوین به تهران بیم از آن می رفت که شورش مردم ادامه یابد، مصلحت دانسته شد که وی به حکومت رشت انتخاب گردد .
ناصر الدین شاه درخفا به مشیرالدوله وعده داد که در فرصت نزدیکی او را به تهران احضار خواهد نمود. با این اقدام شاه ناراحتی بست نشینان برطرف گردید ولی شاه در دل خود کینه انتقام جویی از آنان را گرفت . بعد از گذشت چند روز شاه دستور داد تا مجلسی پیرامون امتیاز نامه رویتر تشکیل گردد تا اعتراضات وارده در این مورد را بررسی کند. نتیجه این مجلس انتقاد ضمنی شاه از میرزا سعید خان معتمد الملک وزیر خارجه بود که وی را به بی خبری از دیپلماسی ، متهم کردند، وراه ، جهت برکناری وی از مقام وزارت امورخارجه فراهم گردید ومشیرالدوله از رشت به تهران آمده وبه سمت وزیرخارجه انتخاب شد و چون صدر اعظمی انتخاب نگردید ، ناصرالدین شاه امورمملکتی را بین میرزا یوسف مستوفی الممالک و مشیرالدوله تقسیم نمود و قرار گردید کارهای داخله و مالیه با مستوفی الممالک واموروزارت جنگ و خارجه با مشیر الدوله باشد و شاه اورا مجددا ً سپهسالار اعظم نامید .

در دوران حضور میرزا حسین خان مشیرالدوله سپهسالار در دربار ناصرالدین شاه، اندیشه ترقى و حکومت قانون محور فعالیت‏ها قرار گرفت.از جمله اقدامات دوران میرزاحسین خان مشیرالدوله باید به تحول در کار روزنامه‏نگارى اشاره نمود. تغییر شکل روزنامه‏ها، توسعه میدان شمول روزنامه، چندانکه شامل قانون وعدالت و نظام گردد، ایجاد مطبوعات در شهرهاى مهم، اجازه انتشار روزنامه به زبانهاى خارجى، طرح مطلب راجع به آزادى و حق و قانون و عدالت و وطن و وطن‏پرستى، همچون ضربتى ناگهانى بود که بر بنیاد خودکامگى و استبداد و حکومت مطلقه ناصرالدین شاه فرود مى‏آمد.انتشار روزنامه «وقایع عدلیه» در طى این سالها در واقع از ویژگیهاى این دوره و اصلاحات همراه با آن بود. در این روزنامه قبل از مشروطیت براى نخستین بار از «بسط عدالت»، «تربیت‏ملت» و«ترقى اوضاع

اجتماعى» سخن رفت و از آن مى‏توان به عنوان نخستین طلیعه روزنامه‏نگارى متعهد و ملى و اصیل در ایران یاد کرد. مقایسه مطالب این روزنامه با دیگر روزنامه‏هاى قبل از آن، دقیقاً نشان مى‏دهد که این نشریه با مطبوعات پیشین دولتى تفاوت بسیارى دارد و در فن روزنامه‏نگارى، دگرگونى و تحولى شگرف رخ داده است.

مشیر الدوله بعد از برکناری از صدرات تا سال ۱۲۸۹ ه . ق در قید حیات بود. در این فاصله وی سمتهایی از قبیل عضویت در هیئت شش نفره وزارت جنگ را داشت. در فاصله سالهای ۱۲۹۳ و ۱۲۹۴ ه .ق در وزارت جنگ وخارجه تلاش نمود تا اصلاحات بهتری به عمل آورد. روزنامه ای به دو زبان فارسی و فرانسه به نام لاپاتری ( وطن) تأسیس نمود که پس از انتشار اولین شماره آن به علت آنکه دم از آزادی و مساوات می زد به دستور شاه تعطیل شد. درسال ۱۲۹۵ ه.ق مجدداً شاه را به اروپا برد. در سال ۱۲۹۷ ه. ق از وزارت امور خارجه و سپهسالاری معزول به حکومت قزوین منصوب گردید.

بعد از مدتی برای سرکوبی فتنه شیخ عبید الله به آذربایجان اعزام گردید و پس از ختم این قائله مجدداً به تهران آمد و ناصرالدین شاه او را برای تسلیت گویی به مناسبت قتل الکساندر دوم، امپراتور روسیه و جلوس به سلطنت الکساندر سوم به روسیه اعزام نمود. بعد از مراجعت از روسیه شاه وی را نایب التولیه خراسان کرد. به دنبال آن شاه سفری به خراسان نمود وپس از این سفر است که سپهسالار مشیرالدوله در ۲۱ ذیحجه سال ۱۲۹۸ ه.ق درمشهد درسن ۵۷ سالگی فوت نمود و معروف است که به امر شاه مسموم شد . مشیرالدوله پس از عزل از صدارت خط مشی نزدیکی با روس ها را در پیش گرفت زیرا هم از بی مهری انگلیسی ها ناراحت بود وهم از نقشی که روس ها در برکناری وی از صدرات داشتند آگاه گردیده بود. میرزاحسین خان بلافاصله از دنیا رفت . قسمت عمده اموالش را صرف ساختن مدرسه و عمارات بهارستان کرده بود وبقیه بعد از وفاتش به دست برادرش یحیی خان مشیر الدوله افتاد.
ج: شیوه صدارت

دربین صدر اعظمهای سلسله قاجاریه اعمال و رفتار کمترکسی همانند میرزا حسین خان شک و تردید برانگیز است . مثلا در رفتار پسندیده و کردارنیکو ووطن پرستی صدر اعظمهایی همانند میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی ویا امیرکبیراز یکسو ویا خیانت صدر اعظمی همانند میرزا آقاخان نوری از سوی دیگر هیچ گونه جای شک و تردید وجود ندارد، اما رفتار و کردار میرزا حسین خان به گونه ای است که هم آثار وطن پرستی وعشق به پیشرفت کشور درآن مشاهده می گردد وهم خیانت ووطن فروشی وترویج نوعی مادی گری و بی دینی . میرزا حسین خان چون دست پرورده مکتب امیرکبیربود و خود را مدیون وی می دانست

کوشش می نمود تا اقدامات امیرکبیر را سرلوحه اعمال خود قرار دهد. لذا تلاش به عمل آورد تا نظم و قانون را در سرتاسرکشور پیاده کند. وی می خواست خویشاوند گرایی را درایران از بین برده و کشور را وارد شاهراه ترقی نماید. او اول کسی بود که برای انتظام امور دولتی نظامنامه نوشت و آنرا به امضای شاه رسانید. برای حسن جریان امور بخشنامه های متعددی صادر می نمود ومعتقد بود که هرکس باید کارخود را انجام دهد ومقامات بایستی بر اساس لیاقت و

کارآیی افراد تقسیم شود. او می گفت کدخدا حسین کار پسرهایش را نباید بکند؛ کدخدا حسین باید کار خودش را بکند و کار پسرهایش را نباید بکند . او خود را مخالف رشوه خواری وقوم و خویش بازی قلمداد می نمود و هرکسی را که دست به این قبیل کارها می زد، تنبیه می کرد. او تلاش نمود تا به وضعیت نابسامان بودجه و مالیه کشور سروسامانی دهد . اما به مجرد اینکه از صدارت برکنار گردید خود درخط رشوه گیری افتاده و تغییرروش داد وهم رنگ جماعت شد وآن

مشیرالدوله پیش از صدارت نبود . او به علت اقامت طولانی در خارج از کشور، خود را فردی دنیا دیده و مطلع از سیاست بین الملل معرفی می نمود و چون از پیشرفت کشورهایی همانند انگلستان و عثمانی مطلع بود ، ناصر الدین شاه را به پیروی از سیاستهای این دول تشویق می نمود. بردن ناصر الدین شاه به اروپا عمدتا به منظور مطلع نمودن شاه از پیشرفتهای جهان خارج و تشویق وی به نوگرایی بود. او را در این زمینه به قدری تند به پیش رفت و راه افراط را در پیش گرفت که ایران را با انعقاد امتیاز نامه رویتر دربست در اختیار خارجیان قرارداد. به علاوه چون مشیرالدوله مدت مدیدی درخاک عثمانی اقامت داشت، تلاش نمود تا برخی از آداب و رسوم و سنن جامعه عثمانی را که چندان با خصوصیات جامعه ایرانی وفق نمی داد، درایران پیاده کند؛ اما نتیجه ای از این اقدامات خود به دست نیاورد. وی هنگامی که در بمبئی به کارپردازی مشغول بود، تجارتبعه دولت ایران را تشویق می نمود تا به جای پول نقد تریاک به ایران بیاورند زیرا معتقد بود در این کار نفع فراوانی وجود دارد. لذا می توان گفت وی مشوق تریاک کاری در ایران شد.

از نظر سیاست خارجی هنگامی که از نزدیکی با انگلیسی ها نتیجه ای به دست نیاورد و مورد عضب روس ها قرار گرفت ، راه نزدیکی با دولت تزاری را در پیش گرفت و برای حفظ موقعیت خود امتیازاتی به این دولت داد؛ اما نتیجه این سیاستها چیزی جز از دست دادن قسمتهایی از اراضی ایران درسیستان و بلوچستان به نفع انگلیسی ها و واگذاری حق مسلم ایران درآخال وماورای خزر وکوک تپه و دشت گرگان به نفع روس ها نبود. به دنبال همین ناکامی در سیاست خارجی بود که بعدها ناصرالدین شاه در اواخر حیات مشیرالدوله به منظور مقابله با نفوذ دولتهای روس و انگلیس به فکر ذی نفع نمودن سایردول درامور ایران افتاده و راه نزدیکی با آلمان ها را در پیش گرفت.