زمین شناسی و دانش ژئومورفولوژی

مقدمه :
از آنجا که آب یکی از منابع اصلی و پایه تولید در کشور است، ضرورت و اهمیت مطالعه دقیق و شناخت منابع کشور روشن می گردد. با توجه  به جایگاه و اهمیت منابع آب زیر زمینی و سطحی، در کشور ما باید از نظر کمی و کیفی به دقت مطالعه شود و با روشهای صحیح مورد بهره برداری قرار گیرند و نهایتا به درستی و با بالاترین کارائی به مصرف رسند با  توجه به بحث کم آبی و در نهایت بحران آب یک واقعیت عینی در کشور محسوب می شود که این پدیده طبیعی همچون دیگر پدیده های طبیعی به مدد دانش آگاهی، برنامه ریزی و مدیریت صحیح قابل کنترل می باشد در حال حاضر حجم متوسط بارندگی سالانه در سطح کشور حدود ۴۲۰ میلیارد متر مکعب برآورد گردیده که بخش اعظم آن تبخیر و بخش دیگر به صورت رواناب از دسترس خارج می شود و تنها بخش اندکی از ان در بخش اندکی از ان در بخشهای کشاورزی، شرب و صنعت و آنهم به روش غیر علمی مورد استفاده قرار می گیرد. که با مهار سیلابها، تغییر سیستم آبیاری و انتخاب الگوی کشت مناسب می توان به صورت بهینه از این منابع استفاده نمود.
چگونگی وضعیت منابع آبهای سطحی و زیر زمینی گویای آن است که به منظور بهره وری مناسب از  منابع آبی به برنامه ریزی و تلاشی وسیع نیازمند می باشیم.
شناخت خصوصیات زمین شناسی (لیتولوژی) که ارتباط مستقیم با کمیت و کیفیت منابع آب، خصوصیات شکل زائی، ایجاد اشکال مختلف فرسایش و شبکه هیدروگرافی دارد می تواند در ارزیابی قابلیتهای حوضه و برنامه ریزی اقتصادی، فنی و همچنین ژئوتکنیکی نظیر سد سازی، طرحهای آبخیزداری و غیره واقع شود.
حوضه رودخانه کهمان یکی از سرشاخه های اصلی رودخانه الشتر می باشد و این رودخانه خود از شاخه های رودخانه کشکان که جزئی از حوضه آبریز  کرخه در شمال استان لرستان جز رشته کوه های زاگرس به حساب می آید.
مجموعه حاضر  در پنج فصل تدوین شده است فصل اول مربوط به کلیات تحقیق، فصل دوم  پیشینه و مبانی نظری تحقیق، فصل سوم ویژگیهای جغرافیای منطقه شامل  زمین شناسی، آب و هوا، شرایط  خاک و پوشش گیاهی حوضه و فصل چهارم مربوط به ژئومورفولوژی، فیزیوگرافی و هیدرولوژی و منابع آب حوضه و فصل پنجم که در واقع فصل پایانی می باشد به بررسی فرضیات رساله با توجه به مطالعه انجام گرفته پرداخته و در نهایت نتیجه گیری و پیشنهاداتی جهت بهره برداری صحیح از این  منابع و همچنین در زمینه ایجاد یک منطقه سالم گردشگری با توجه به مسائل زیست محیطی بیان می کند.

– بیان مسئله
از جمله پیش نیاز طرحهای آمایش سرزمین، برنامه ریزی منطقه ای و سایر برنامه های توسعه، نیازهای اطلاعاتی و تجزیه و تحلیل اطلاعات بصورت ارقام، جداول و نمودارها، نقشه ها و فایلهای کامپیوتر است که  در  دهه های اخیر رشد فزاینده ای یافته است.
در این راستا یکی از پیش نیازهای هر نوع برنامه ریزی، بررسی ساختار تشکیلات زمین شناسی ولند فرمهای ناشی از تاثیر عوامل طبیعی و غیر طبیعی از قبیل اقلیم، هیدرولوژی، فیزوگرافی، توپوگرافی و فعالیتهای انسان است که بصورت مستقیم و غیر مستقیم موجب ظهور انواع فرمهای زمین (لندفرمها) می گردد هرلندفرم دارای ویژگیهای خاص زمین شناسی پوشش گیاه خاک ، شیب و ارتفاع و… است.
با توجه به ویژگی های خاص حوضه رودخانه کهمان که در تامین آبهای سطحی و زیر زمینی دشت  الشتر نقش بسزایی دارد. لذا بررسی ژئومورفولوژی ابن حوضه و تاثیر آن روی منابع آب دشت انتخاب گردید.

۱-۲-    انگیزه تحقیق
۱-    علت دائمی بودن رودخانه کهمان نسبت به رودخانه های دیگر منطقه الشتر که بیشتر آنها فصلی هستند
۲-    با توجه به اینکه حوضه مورد مطالعه در زون زاگرس قرار گرفته است بررسی نقش سنگها و  تاثیری که روی منابع آب دارند
۳-    3- علاقه پژوهشگر به اینکه در زادگاه خود یک کار پژوهش در حیطه علم خود کرده باشم.
۴-    با توجه به اینکه حداکثر نقاط ارتفاعی منطقه الشتر در داخل حوضه کهمان قرار گرفته بررسی تاثیر آن روی دماو میزان  بارندگی انگیزه مطالعه را  دو چندان نموده است.

۱-۳-    اهداف تحقیق
پژوهش حاضر با هدف شناخت فاکتورهای هیدروژئومورلوژی که در تامین آب تاثیر دارند و از  طرفی تعیین موقعیت و شناسائی منابع آب (سطحی و زیر زمینی) ، کیفیت و کمیت مورد مطالعه این پایان نامه می باشد. بنابراین هدف اصلی این کار تهیه نقشه ژئومورفولوژی تفکیک تیپهای ژئومورفولوژی و لندفرمها و تبیین ویژگیهای این اجزاء و اثر   منابع  آب دشت الشتر می باشد .
۱-۴-    فرضیات تحقیق:
با توجه به موضوع اصلی تحقیق و همچینن انگیزه و اهداف مورد نظر در حوضه مورد مطالعه سئوالات متعددی در رابطه با ساختار زمین شناسی و اقلیم حوضه مد نظر بوده که برای جواب دادن به این سئوالات در ابتدا با مطرح کردن چندین فرضیه می توان پاسخ آن ها را معلوم کرد.

سئوالات:
۱-    کدام یک از سازندهای زمین  شناسی در منطقه الشتر بیشترین گسترش را دارد و چه نقشی روز منابع  آب دشت دارد؟
۲-    آبهای سطحی دشت و  زیرزمینی چه رابطه ای با هم دارند؟
۳-    سفره زیرزمینی  (آبخوان)آهکی و آبرفتی در منطقه الشتر چه رابطه هیدرولیکی با هم دارند؟
فرضیات
۱-    علت دائمی بودن رودخانه کهمان وجود چشمه هائی می باشد که منشاء کارستی دارند.
۲-     با توجه به گستردگی سازندهای آهکی حوضه آبخیز کهمان و فراوانی وجود اشکال کارستیک و قابلیت نفوذپذیری فراوان آنها در این حوضه بخش اعظم آبهای سطحی و زیر زمینی  دشت الشتر از حوضه کهمان تامین می شود.
۳-    مساحت و ارتفاع در حوضه کهمان بعد از ساختار زمین شناسی میتوانند در تامین منابع آب دشت الشتر نقش داشته باشد.
۱-۵-    روش تحقیق و جمع آوری اطلاعات:
روشهای اصلی کار جغرافیایی هفت دسته هستند که عبارتند از: استقرار و قیاس، عینی و مشاهده، پرسش گری، تجزیه و تحلیل توزیعی، روش آماری، روشهای ریاضی ، جمع آوری و اطلاعات و کندو کار و در اسناد و مدارک  در این پایان نامه کما بیش از همه روشهای پژوهشی نام برده استفاده کرد. ولی مقدار استفاده از هر روش با توجه به ویژگیهای آن مبحث متفاوت می باشد. بطور کلی در مرحله اول نقشه های توپوگرافی    منطقه و    زمین شناسی منطقه به منظور تعیین مرز حوضه و شناخت ظاهری منطقه تهیه شده و در این راستا مطالعات کتابخانه ای و استفاده از مقالات و گزارشات سازمانهای دولتی و خصوصی، آمار و ارقام سازمان هواشناسی و وزارت نیرو، شرکت  صورت گرفته است.
به منظور دستیابی بسیاری از داده ها و نیز تطبیق مطالعات انجام گرفته با ویژگیهای طبیعی و نیز تطبیق یافته با واقعیتهای روی زمین عملیات و  کارهای میدانی صورت گرفته است. در تحقیق مذکور  با توجه به روشهای جمع آوری از ابزارهائی همچون نقشه ها (توپوگرافی، زمین شناسی، ژئومورفولوژی) آمارها ، سالنامه ها، نمودارها، فرمولها ، آلتی متر کرونیمتر و ابزارهای دیگر نظیر  دوربین عکاسی و دوربین فیلمبرداری استفاده شده است.

۱-۶-    قلمرو تحقیق:
حوضه آبخیز رودخانه کهمان در شمال استان لرستان، شمال شهرستان خرم آباد، غرب بروجرد و جنوب نهاوند واقع شده است. این حوضه بین عرض جغرافیائی   عرض شمالی وطول جغرافیایی   شرقی واقع گردیده است.
مساحت این حوضه ۱۶۶ کیلومتر و  پیرامون آن ۷۴ کیلومتر می باشد. این حوضه یکی ار  سرشاخه های اصلی حوضه آبریز الشتر می باشد که دستیابی به آن از طریق مسیر خرم آباد – الشتر به حوضه  امکان پذیر است.
بلندترین نقاط ارتفاعی در شمال حوضه کهمان در بخش شمالی کوه شاهنشین به ارتفاع ۳۴۸۹ ، کوه سبزه زار ۳۵۱۳ در بخش شرقی کوه درک کبود به ارتفاع ۳۶۳۹ ، کوه تا شکوه  3527 در بخش جنوبی حوضه کوه چهار مله  به ارتفاع ۲۷۷۸ کوه جانعلی مرده با ارتفاع ۲۹۵۹ و در بخش غربی حوضه کوه قلا شیشه به ارتفاع ۲۹۲۱ و کوه سفید با ارتفاع ۲۸۳۵ و در  بخش میانی حوضه کوه سلطان طاهر یه ارتفاع ۳۰۸۹  و کوه کاوچال با ارتفاع ۲۶۰۴ متر وجود دارد. زهکش اصلی حوضه رودخانه کهمان در امتداد شرق به غرب می باشند. روستاهایی از قبیل دره تنگ بالا و دره تنگ پایین در غرب حوضه قرار دارند. (نقشه شماره ….)
۱-۷-    موانع و محدودیتهای تحقیق:
گرچه هر  مطالعه تحقیقی مشکلاتی را به همراه دارد اما اهم مشکلات در این پایان نامه  به شرح ذیل عنوان می گردد:
اول ناقص بودن و عدم وجود برخی از آمار و داده های اقلیمی مورد نیازدر حوضه مورد مطالعه کهمان به خاطر نداشتن قدمت تاسیس ایستگاههای هواشناسی و هیدورومتری در دره تنگ کهمان که برای به دست آوردن اطلاعات می بایست از امار داده های موجود در ایستگاههای مختلف مجاور حوضه اقدام نموده و از طریق روابط ریاضی همبستگی بین آنها ایجاد نموده .
دوم دستیابی به بخش بالادست حوضه به خاطر صعب العبور بودن امکان پذیر نبوده و برابر شناسائی بعض پدیده ها نظیر غارها و چهره های بالادست از مردم کوچ نشین و دامدار این مناطق کمک به عمل آمده و مورد مطالعه قرار گرفت.
سوم : عدم همکاری  سازمانهای مرتبط منطقه در جهت ارائه دادن اطلاعات در مورد حوضه به خاطر مکاتبات متعدد اداری و پراکنده بودن آمارهای مورد نظر که باعث کندی کار پایان نامه شد.

مبانی نظری تحقیق:
مقدمه:
دانش ژئومورفولوژی، مانند سایر دانشها، طی سالهای متمادی رشد کرده و متحول شده است. این رشد گاهی در بستر دانش جغرافیا بوده و گاهی در بستر دانش زمین شناسی و هم اکنون در بستر جغرافیا از  آهنگ پر شتاب رشد و تحول به صورت مضاعف برخوردار است.بسیاری از پدیده های ژئومورفیک در بستر تاریخی حیات انسان نقش اساسی داشته اندمهمتر از همه، اصل برقراری ارتباط صحیح انسان با محیط زندگی او است که به مرحله حساس رسیده است. همچنین به نطر می رشد که دانش ژئومورفولوژی یکی از  دانشهای اصلی برقرار کننده رابطه زیستن بدون مخاطره انسان در محیط طبیعی پر مخاطره است. افراد و اندیشمندانی که در این  زمینه کار می کنند تلاش کرده اند که موضوعات ژئومورفیک مطرح شده را از دو جنبه بررسی کنند: یکی بررسی موضوعات از آن جهت که به جغرافیا و زمین شناسی مربوط است و دیگری بررسی موضوعات از آن جهت که به سایر دانشهای نزدیک (مثل ترمودینامیک) تعلق دارد.
در این فصل  از  تحقیق که شامل سه قسمت، پیشینه تحقیق و مفهوم شناسی و پایه های نظری می باشد قسمت دوم شامل روابط ریاضی که در بیان کمیت های تحقیق به ما کمک می کنند.

۱-۲- پیشینه تحقیق:
باید اذعان داشت تا کنون هیچ تحقیق ژئومورفولوژی و یا هیدرولوژی مشخصی که جامع و کامل باشد در مورد این منطقه به عمل  نیامده است و منابع و ماخذی که حاوی مسائل طبیعی و منطقه مورد مطالعه باشد انگشت شمارند و  بیشتر  حالت توصیفی و به صورت مطالعات  نیمه تفضیلی می باشد. و آمارهای آب و هوایی و یا هیدرومتری منطقه نیز اندک و متناسب با موضوع ژئوموفولوژی نیست  این مسائل کار تحقیق را با مشکل روبرو ساختند.
هر چند در  سالهای اخیر سازمان جهاد کشاورزی طرحهایی را در رابطه با آبخیزداری در  منطقه و همچنین طرح یک سد انحرافی انجام داده است اما این مطالعات جامع و کامل نبوده است در منطقه مورد مطالعه با توجه به بررسیهای به عمل آمده گزارشهای زیر توسط سازمانها و ارگانهای مختلف تهیه شده است:
۱-    نشریات سالانه آماری منتشر شده توسط اداره کل آبهای سطحی دفتر بررسیهای منابع آب، شرکت خدمات مهندسی آب ، سازمان تحقیقات منابع آب و بالاخره دفتر مطالعات  پایه منابع آب وزارت نیرو طی سالهای ۸۰-۱۳۲۹
۲-    بررسی نهشته های دشت الشتر که توسط وزارت نیرو، به صورت مطالعه طرح تامین آب و شبکه آبیاری دشت الشتر،  استان لرستان که با همکاری مهندسین مشاور رستاب در جلد دوم منابع زمین شناسی در سال ۱۳۶۸ صورت گرفته است که در نتیجه آن تشکیلات دشت از پر شدن ناحیه فرو رفته دشت حاصل شده است و از لایه های متناوب سلیت و رس و شن  تشکیل یافته و تشکیلات کف آن از آهکهای کرتاسه تشکیلات کشکان و کنگومرای بختیاری می باشد
۳-    مطالعات جامع دشت  الشتر در سال ۱۳۵۶ توسط اداره کل  منابع طبیعی استان لرستان در مورد نهشته های دشتهای آبرفتی منطقه صورت گرفته است.
به منظور بررس کیفیت لایه های تحت الارض در سال ۱۳۵۰ مطالعات ژئوفیزیک دشت الشتر توسط مهندسین مشاور آبکار صورت گرفته که نتیجه مطالعات به صورت یک نقشه نمایش داده شده ایت. که در مورد نیمرخ های زمین شناسی چاههای عمیق برای کنترل نتایج داده های ژئو فیزیک از این نقشه استفاده شده است.
در  سال ۸۳-۱۳۸۲ مطالعات نیمه تفضیلی در مورد آبهای تفضیلی و همچنین آبهای سحی منطقه الشتر توسط مهندسین مشاور ژرفاب  پایش صورت گرفته است که تاکید آنها  بیشتر روی آبهای زیرزمینی بوده است.
از نظر تاریخچه تا کنون پژوهش بصورت پایان نامه در حوضه کهمان به عنوان یکی از آبگیرهای مهم دشت الشتر صورت نگرفته اما بطور موردی از سوی کارشناسان منابع طبیعی و جهاد کشاورزی و امور آب در زمینه های مختلف  مطالعاتی خود جهت طرحهای آبخیزداری در حوضه مطالعات نیمه تفضیلی داشته اند.
۲-۲- مبانی نظری تحقیق
شامل کلیه تعاریف واژگان تحقیق و روابط مورد استفاده در  تحقیق است که در این فصل گنجانده  شده است.