تطبیق مساجد جامع یزد و اصفهان

بخشی از فهرست مطالب پروژه تطبیق مساجد جامع یزد و اصفهان

بخش اول

فصل اول

معماری مساجد ایرانی در دروه آل بویه۳۲۰-۴۴۷ هجری

۱-۱٫ طرح مسجد در ایران در دوران اولیه اسلام

۱-۲٫ مسجد جامع نیریز

۱-۳٫ معماری مساجد آل بویه در اصفهان و یزد

۱-۳-۱٫ مسجد جامع اصفهان

۱-۳-۲٫ مسجد جورجیر اصفهان

۱-۳-۳٫ مسجد جامع نایین

فصل دوم

۲- معماری مساجد ایرانی در دوره سلجوقیان (۴۴۷- ۵۵۳ هجری)

۲-۲٫ مسجد جامع قزوین

۲-۱٫ مسجد جامع اصفهان

فصل سوم

۳- معماری مساجد ایرانی در دوره ایلخانان (۶۱۵-۷۳۵ هجری)

فصل چهارم

معماری مساجد ایرانی در دوره تیموریان (۷۷۲-۹۰۸ هجری)

فصل پنجم

معماری مساجد ایرانی در دوره صفویان

مقدمه
ایستادن در برابر خداوند و سخن گفتن با او، ۵ بار در روز، اجتماع در «مسجد» محلی که نه تنها عبادتگاه، بلکه مرکز مهم همه فعالیت های یک جامعه اسلامی است، سبب شد که بنای مساجد در ایران به سرعت پا بگیرد. این بناها در آغاز، بسیار ساده بودند و بر اساس متون و مصالح ساختمانی و سبک های محلی ساخته می شدند. مساجد آغاز ایرانی، نسبت به ساختمان های ساسانی، چندان عظمت و ابهتی نداشتند. متأسفانه هیچ نمونه ای از این مساجد بر جا نمانده است، لیکن تاریخ نویسان آنها را بسیار وصف کرده اند؛ مثلاً در این مساجد علاوه بر نیایش پنج گانه روزانه، به آموزش خواندن و نوشتن و تعلیم تا مدارج بالای علمی می پرداختند. علاوه بر آن، مسجد مرکز تجمع سیاسی- اجتماعی مردم نیز بود. اطلاعات سیاسی- نظامی و اجتماعی در مسجد در دسترس مردم گذارده می شد.
امور مختلف همگانی نیز در مسجد حل و فصل می شد. به همین سبب درهای آن همیشه به روی مردم باز بود. هر مسجد، حداقل، یک کتابخانه، یک آب انبار، یک مدرسه، یک درمانگاه و حتی یک غذاخوری همگانی داشت. از این رو باید روز به روز بر وسعت مسجدها افزوده شود. نخستین مسجدهای ایرانی، ساختمانهای کاملی بودند که برای ساختن آنها هزینه زیادی صرف می شد و تزئینات پرخرجی بکار می بردند. با این حال، مساجد نقشه و طرح ثابت نداشتند.
مسئله مهم در ساخت مساجد این است که شکل بنا بیشتر از مصالح و متون آن، منشأ آغازین اثری نیرومند و عاطفی است که بخشی از آن از نیازهای عبادی و نیایشی ناشی می گردد. در مسجد نیازمند تشکیلات پیچیده و ویژه ای نیست و با سادگی محض سازگار است. این معماری نه به سنگ اهمیت می دهد و نه به آجر و یا مهارت و تردستی استاد کار. این، بیش از هر چیز، پژواک روح هنرمند و چکیده و عصاره نیروهایی است که بر آن حاکمند و آنرا رهبری می کنند. مطالبی که در این تحقیق آورده شده چکیده ای از خصوصیات مساجد در دورانهای مختلف پس از اسلام می باشد که در هر فصل به بررسی آنها می پردازیم.

طرح معماری مساجد جامع یزد و اصفهان در دورانهای مختلف تاریخی
طرح مساجد ایران در دوران اولیه اسلام
طرح مسجد در ایران در دوران اولیه اسلامی، از سه روشی پیروی می شد. نخست: مسجد چهار طاق گنبد دار که از روی آتشکده های ساسانی ساخته شده بود؛ دوم: مسجد ایوان دار با پوشش گنبدی، که از کاخهای ساسانی پیروی گردیده بود. سوم: مسجدی که از سبک عربی اقتباس شده و عبارت از صحن بازی بود که چهار طرف آن را رواقهایی قرار گرفته بود. این سبکهای سه گانه در مساجد قرن نهم میلادی به شکوفایی رسید و شکل آنها در دروه آل بویه ترکیب یافته است. در ساختمان مساجد دوره آل بویه، تأثیر روشهای عباسی آشکار بود.

معماری مساجد ایرانی در دوره آل بویه (۳۲۰-۴۴۷ هجری)
خاندان آل بویه، در غرب ایران و جنوب دریای قزوین، توانستند با سیاستی مستقل از قدرت مرکزی بغداد، حکومت را بدست گیرند. این واقعه در قرن ۹ میلادی، یعنی اواخر قرن ۳ ه. اتفاق افتاد و در نیمه جنوب ایران را به مملکتشان ضمیمه کنند. آنها پیشروی به طرف غرب را آنقدر ادامه دادند تا سرانجام در حدود سال (۹۴۵ میلادی) به بغداد رسیدند و خلیفه عباسی را مجبور به ترک بعضی از قسمتهای عراق نمودند. در دوره آل بویه حیات فرهنگی شکوفا شد و در مرکز حکومتشان در ایران و عراق تمدنها و فرهنگهایی با رنگ خالص ایرانی به ظهور رسید.
در پی کاوش هایی که کاوشگران انجام داده اند دو ستون از ستون های شیوه آل بویه در مسجد جامع اصفهان شناسایی شد. قسمت اعظم این ستونها سالم بوده است. بخشی از این دو ستون در داخل دیوار جدیدی که بعداً ساخته شده، قرار گرفته است. ستون های مدور معظم ردیف بیرونی قبلی در نتیجه این تغییرات مبدل به ردیف دوم شده است.

معماری مساجد ایرانی در دوره سلجوقیان (۴۴۷- ۵۵۳ هجری)
در سال ??? هجری ، طغرل ، بنیانگذار سلسله سلجوقی ، در پی سال ها محاصره اصفهان بالاخره حکومت آل کاکویه را ، در هم شکست . آلب ارسلان جانشین طغرل شد و ملکشاه سلجوقی در سالهای ??? تا ??? ه ق به فرمانروایی رسید و اصفهان را رسما به پایتختی برگزیددر منطقه دورتر به جانب غرب، سلجوقیان از جیحون گذشتند وارد خاک خراسان شدند و پس از کسب پیروزی در ۴۱۸ ه قدرت را بدست آوردند و از آن به بعد دولت سلجوقیان را در مرو پایه گذاری کردند. از این زمان به بعد است که بیشتر بناهای قابل ذکر در ایران تاریخگذاری می شود، زیرا این عصر، دوران فعالیتهای عظیم و گسترده است.
   مساجد چهار ایوانی در شهر اصفهان و اطراف آن در دورهء سلجوقی پا به عرصهء وجود گذاشته است و در دیگر نقاط ایران از مکتب معماری اصفهان تقلید کرده اند . یکی از قدیمی ترین و عالی ترین مساجد چهار ایوانی مسجد جامع اصفهان (جامع عتیق یا مسجد جمعهء یهودیه) است . این بنا که بخشهایی از آن بیش از یک هزار سال قدمت دارد به تنهایی موزه ای است که از کلیهء صنایع و فنون بنایی  و معمــــــاری  که  افــــزون  بر آن که عالی ترین درجهء استادی و مهارت مردم اصفهان را درمعماری ، طراحی ، آجرتراشی ، نقاشی و گچ بری درهزار سال گذشته به نمایش گذاشته است آمیخته ای است متناسب از کلیهء فنون بنایی که در کنار هم قرار گرفته است . بسیاری از جهانگردان و باستان شناسان بر این باورند که این مسجد در سالهای میان (۱۴۳ و ۱۵۲ هجری قمری /= ۷۶۱ و ۷۷۰ مسیحی) در زمان خلافت منصور عباسی (۱۳۶ تا ۱۵۸ هجری قمری /= ۷۵۴ تا ۷۷۵ مسیحی) بر جای یک آتشکده قدیمی احداث شده است . حتی اگر چنین بوده است به جای مسجد مذکور که به سبک عربی و با خشت خام بنا شده بود و استحکام لازم را نداشته است مسجد چهار ایوانی با شکوهی با آجر و با عنایت به استحکام لازم از دورهء ملکشاه سلجوقی پایه گذاری شده است.

بخشی از منابع و مراجع پروژه تطبیق مساجد جامع یزد و اصفهان

۱-     دکتر زکی،  محمد حسن. کتاب هنر ایران در روزگار اسلام . ترجمه: محمد ابراهیم اقلیدی. چاپ اول ۱۳۷۷. انتشارات صدای معمار .
۲-     وزیری،  علینقی. کتاب تاریخ عمومی هنرهای مصور.  چاپ چهارم ۱۳۷۷. انتشارات هیرمند
۳-     علام،  نعمت اسماعیل. کتاب هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی.  ترجمه: دکتر عباسعلی تفضلی.  چاپ اول ۱۳۸۲. انتشارات آستان قدس. 
۴-     آیت اللهی،  دکتر حبیب الله. کتاب تاریخ هنر ایران. چاپ اول ۱۳۸۰. انتشارات بین المللی الهدی .
۵-     رایس،  دیوید تالبوت. کتاب هنر اسلامی . ترجمه ماه ملک بهار . چاپ دوم ۱۳۸۱. انتشارات علمی و فرهنگی
۶-      آزاد،  میترا. کتاب معماری ایران در قلمرو آل بویه. چاپ اول ۱۳۸۱. انتشارات کلیدی.