مقاله در مورد قالی تبریز

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 مقاله در مورد قالی تبریز دارای ۴۴ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله در مورد قالی تبریز  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله در مورد قالی تبریز،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن مقاله در مورد قالی تبریز :

قالی تبریز

اهمیت شهر تبریز
ضمن برسی مراکز قالیبافی ایران، شهر تبریز از مزیت خاصی بهرمند می شود که مایه مباهات مردم این شهر است ، اما نه از این نظر که عالیترین قالیها در این شهر بافته می شود ، چه در سایر نواحی قالیهای بهتر تهیه می گردد ، بلکه به جهت آشنایی طولانی و افتخارآمیز مردم آن با این حرفه و به خصوص از این رو که احیاء این صنعت در نیمه دوم قرن نوزدهم تا اندازه زیادی مرهون مهارت و تهور و دید وسیع مردان تبریز بوده است.

سوابق تاریخی
آذربایجان شرقی در شمال غربی ایران قرار دارد از شمال به دره رود ارس و قفقاز و از غرب به دریاچه ارومیه و استان آذربایجان غربی، از جنوب به استانهای آذربایجان غربی و زنجان و از شرق به استان گیلان و اردبیل محدود است. شهرهای مهم آن، سراب،اهر، مراغه، مرند و میانه می باشد.
آب و هوا آذربایجان شرقی کلا‍ً سرد و خشک بوده کوهستانی بودن منطقه و عرض جغرافیایی بالا از عوامل برودت قسمت اعظم استان و کمی ارتفاع و اثرات ملایم کننده دریای مازندران از عوامل

اعتدال پاره ای از مناطق استان به شمار می روند. به طور کلی آب و هوای معتدل، کوهستانی بودن منطقه و سایر اختصاصات طبیعی و جغرافیایی، تبریز و نواحی آن را برای کشاورزی و دامداری مستعد ساخته و فراورده های دامی خود مردم هنردوست و صنعتگر آن را به جانب صنایع دستی بویژه هنرهای دستی از جمله فرشبافی سوق داده است.

سرزمین آذربایجان بنابه اسناد تاریخی و یافته های باستان شناسی با قدمتی در حدود (عصر دیرینه سنگی) یکی از مناطق باستانی ایران محسوب می شود. شاید مهم ترین حادثه در تاریخ آذربایجان در قرن یازدهم اتفاق افتاده باشد چه در این زمان ترکان سلجوقی بر ایران غلبه کردند و ایالات آذربایجان و همدان را به عنوان اقامتگاه دائمی خود برگزیدند. در اندک زمانی در این دو ناحیه زبان ترکی جایگذین زبان فارسی و عربی شد و تبریز نیز بصورت شهر ترک زبان درآمد که تاکنون نیز بهمین حال باقی مانده است.

در قرن چهاردهم و هفتم و هشتم هجری، زمان سلطه مغول، این ایالت رشد فوق العاده ای یافته و تقریباً به صورت مرکز سیاسی و فرهنگی ایران در می آید.
قالی بافی می بایست در آذربایجان ریشه کهن داشته باشد. تأمین مواد اولیه و سهولت دستیابی به ضرورتهای این حرفه نسبت به سایر مناطق ایران بیشتر بوده و تبریز را نه تنها بازار فرش بلکه بازار مناسبی برای سایر تولیدات در قرون میانه ساخته بود.

تبریز از زمان هلاکوخان مغول از مراکز عمده تولید و دادوستد قالی بوده است. پا به پای شهر هرات (در خراسان قدیم و حالیه افغانستان) قالی بافی در آن مراحل تکاملی خود را می پیموده است. بخصوص در زمان صفویان با ایجاد کارگاههای بزرگ قالی بافی، بافندگان طراز اول گردهم آمده به بافت نمونه های ارزنده ای دست یافتند که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
قالی مشهور مسجد اردبیل (۱۵۳۹م) که اکنون در موزه ( ویکتوریا و آلبرت) لندن از آن نگهداری می کنند.

قالی دیگری که مربوط به همین مسجد بوده و آن نیز در شهر لندن (مؤسسه دوین MAISAN DUVEEN) است.
یک تخته قالی که به امپراطور چالز کوئینت( Charles Quint) تعلق داشته است
دو تخته قالی بسیار زیبای موزه پولدی (Poldi) میلان که اولی مربوط به سال ۱۵۲۲ م و دارای امضای غیاث الدین جامی و دومی می بایست بدون تردید مربوط به نیمه دوم قرن ۱۶ باشد.
مدت چندین قرن از قالی ایران به عنوان کالای تجاری استفاده می شد ولی میزان این تجارت ناچیز بود تا اینکه در قرن ۱۵، مردم کشورهای مغرب زمین آنرا شناختند و برای آن ارزش قایل شدند

و از قرن ۱۷ به بعد هم پس از آنکه قالی ایران به خارج از کشور راه یافته بود صنعتکاران تبریز با دریافت سلیقه مردم اروپا و آمریکا دست به بافتن قالی هایی زدند که بازار آن کشورها را به خود اختصاص دادند.
تبریز که در موارد بسیاری همواره علمدار نهضتهای مختلفی بوده است در اعتلای هنر فرشبافی ایران نقش به سزایی داشته و رونق دوباره و احیای هنر فرشبافی را در اواخر دوره قاجاریه و اوایل سلطنت پهلوی و راهیابی فرش ایران را به بازارهای جهان و گسترش این حرفه در تمام نقاط ایران را تنها مرهون هوش و ذکاوت بازرگانان و قالیبافان صبور این منطقه باید دانست.

تاریخ طراحی فرش تبریز
مردم تبریز رسامان بسیار خوبی هستند و در تعدیل و تطبیق طراحها نیز مهارت دارند. اما قادر نیستند مانند طراحان کرمان آفریننده ی طرحهای نو و اشکال زیبا و مهیج باشند. فقط طرحهایی را که به نظر شان خوب و قابل فروش می آید اقتباس می کنند ، خواه این طرحها متعلق به قرن شانزدهم باشد یا نقوش جدیدی می باشد که از کشورهای اروپایی به ایران راه یافته است.
طراحی قالی آن هم در تبریز به خاطر بروز حوادث تاریخی و تحولات اجتماعی سیاسی دست خوش تغییرات و فراز و نشیب هایی بوده است و گاه این تحولات باعث قدرت گرفتن و اهمیت یافتن نقش شهر تبریز در عرصه هنر طراحی فرش گردیده است که مختصراً به آن اشاره می کنیم.

پایه ریزی مدارس و مکاتب فرهنگی و هنری که حتی در عصر پر آشوب تیمور نیز ادامه یافت شهر تبریز را همراه با شهرهای آباد ماوراءالنهر، قطبی پر جاذبه در دنیای قدیم ساخت.
پس از سقوط هرات به دست شاه اسماعیل صفوی، تبریز پایتخت پر قدرت ایلخانیان و مکتب دوم هنرهای ایرانی، مرکز شایسته ای برای تجمع هنرمندان و نشر آثار بی نظیر فرهنگی و هنری در

دنیای آن روز می شود. حضور نقاشان بزرگ ایرانی نظیر بهزاد و سلطان محمد و همچنین کتابخانه سلطنتی در تبریز، به رشد شکوفایی هنرهایی نظیر کتاب آرایی و نقاشی کمک بسیار کرد. در این مکتب، هنر طراحی فرش، بدون تردید جای خاصی داشته و طرحهای آن بوسیله نقاشان بزرگی که در تبریز زندگی می کردند ترسیم می شد و همینطور این موقعیت ویژه باعث شد که هنرمندان طراح قالی در تبریز با اهتمام بیشتری به این هنر بپردازند.

مکتب دوم هنر ایران در تبریز عمر چندانی نیافت و این پایگاه هنری به قزوین و اصفهان منتقل شد. در آغاز که هنوز فرش جنبه کالای تجاری نیافته بود، توسط نقاشان و مینیاتوریستها طراحی می شد که عمدتاً به سفارش سلاطین و افراد ثروتمند بود و به مرور زمان که تجارت فرش رونق گرفت و با ورود اروپائیان در دوره صفویه و خواستار شدن آنان از فرشهای ایرانی با طراحی سنتی، طراحی فرش به شکل شغلی خاص، ابتدا با حمایت سلاطین صفوی و سپس بصورت شغلی مستقل درآ‌مد و تبریز محل مناسبی برای این هنر اصیل گردید.

بعدها انتقال پایتخت و جنگها و آشوبهای بسیار، تا حدودی از رونق شهر تبریز کاست ولی این شهر قبل از هر شهر دیگری در دوره قاجار شروع به تجدید حیات در زمینه طراحی نقشه فرش کرد.
از آنجا که شهر تبریز، شهری تقریباً مرزی محسوب می شود، با کشورهای همجوار ارتباط فرهنگی و اقتصادی داشت و همچنین روح نوجویی و پیشرفتی که در این شهر وجود داشت باعث گردید که به زودی هنرهای مختلف، از جمله هنرهای گذشته و به خصوص فرش در آنجا احیاء شود.

با ایجاد شعباتی از کمپانی های خارجی خریدار فرش و طهور تجار ایرانی، بازارهای خارجی به روی فرش تبریز گشوده شد. شهر تبریز به علت سابقه قبلی بافت فرش و طراحی آن و نزدیکی به کشورها و بازارهای خارجی شرایط مساعدی برای بافت فرشهای مختلف و با کیفیت خوب داشت. طراحی فرش تبریز با پیروی از گذشته پر رونق خود، کم کم به شکل رشته ای قابل ارائه در آموزشکده ها و کارگاههای طراحی قالی درآمد تا اینکه پا به پای مدرسه هنرهای زیبای تهران، مدرسه صنایع مستظرفه تبریز با وضعیت مشابهی تأسیس و شروع به فعالیت کرد. این مؤسسه فرهنگی به زودی محل کار و فعالیت هنرمندان برجسته تبریز در رشته های مختلف هنری گردید.

بسیاری از هنرمندان برجسته تبریز نظیر میرمنصور و رسام ارژنگی و برخی از طراحان بزرگ دیگر تبریز در آن زمان در ایجاد این مدرسه و اعتلای هنر طراحی سنتی و طراحی قالی به شیوه کنونی تلاش فراوانی نمودند و همینطور در طراحی فرشهای با ارزش که برای کاخ های سلطنتی و عمارات حکومتی بافته می شد، مشارکت داشتند.

قالی تبریز
قالی تبریز دو پوده است و ( مانند کلیه نواحی ترک زبان ) با گره ی ترکی بافته می شود. این قالیها منحصرا در شهر تبریز و حومه ی آن تهیه می گردد.
قسمت عمده ی پشمی که در صنعت قالی بافی تبریز مورد استفاده واقع می شود از منطقه ی ماکو ، که کوهپایه ی باریکی است ، تهیه می گردد . ماکو در شمال غربی ایران بین ترکیه و جمهوری نخجوان ، که جزو اتحاد جماهیر شوروی است ، قرار گرفته است . در رضائیه ، که در فاصله ی دوری از دریاچه ی ارومیه واقع شده است ، و همچنین خوی و سلماس به میزان کمتری پشم تهیه می شود.

پشم ماکو مرغوب است ، ولی از پشم کردستان و کرمانشاه دو شمال خراسان قدری خشن تر و زبرر است . همین مختصات سبب شده است که قالیهای تبریز قدری خشن شود .
در ماکو عمل پشم چینی دوبار در سال انجام می گیرد. یک بار در آغاز تابستان و بار دوم درآغاز پاییز. در دومین بار پشم چیده شده را با پشم بره هایی که ماه مارس گذشته به دنیا آمده اند مخلوط می کنند. این پشم را ((کوزم)) یا پشم بره می نامند و از آن فقط برای تهیه قالیهای نفیس بهره می گیرند

در تبریز از پشم های چیده شده از بدن گوسفند و پشم پوست (پشمهایی که در دباغ خانه از پوست این حیوان کنده می شود) هردو استفاده می کنند . پشم پوست در قالیهای ارزان قیمت ، که قسمت عمده ی فرآورده ی قالیهای تبریز را تشکیل می دهد ، مورد استفاده قرار می گیرد. صاحبان کارگاههای قالی بافی اظهار می دارند که چون این نوع پشم رنگ را خوب به خود جذب نمی کند از به کاربردن آن در قالیهای مرغوب و نفیس خودداری می کنند .

پشمها به وسیله ی ماشینهای پشم زنی ، که چندتای آنها در شهر تبریز موجود است ، زده می شود . گرچه در تبریز و قزوین کارخانه ریسندگی دائر است ولی خوشبختانه در صنعت قالیبافی از پشمهایی که در کارخانه رشته شده است استفاده نمی کنند. ظاهرا قالیهای تبریز به قدر کافی ماشینی است واستفاده از پشمی که در کارخانه رشته شده است این نقص را بیشتر نشان خواهد داد.

قسمت عمده ی قالی بافی تبریز در کارگاه های بافندگی صورت می گیرد که هر یک از ۱۰ تا ۱۰۰ دار یا دستگاه قالیبافی دارند. در این شهر در حدود بیست کارگاه بافندگی موجود است که روی هم رفته دارای ۷۰۰ دستگاه قالیبافی هستند . این کارگاهها متعلق به استادکارانی است که یا خوخود قالی تهیه می کنند و در بازار به فروش می رسانند و یا طبق قراردادی که با بازرگانان یا صادرکنندگان منعقد کرده اند اقدام به چنین کاری می نمایند.

علاوه بر۷۰۰ دار مذکور در حدود ۳۰۰ دستگاه قالیبافی دیگر در شهر موجود است که در خانه ها و یا کلبه های روستایی به وسیله زنان خانه دار مورد استفاده قرار می گیرد. این زنها قالیهای ارزان قیمت تهیه می کنند و در بازار آنها را به فروش می رسانند.
جدیدترین و بهترین کارگاه های قالیبافی ایران را می توان در بین کارگاه های شهر تبریز یافت . بعضی از آنها بسیار نظیف ، روشن و خوش هوا است و پرجمعیت نیست . حتی آنهایی که از تسهیلات جدید برخوردار نیستند با کارگاههای دیگر شهرهای ایران قابل مقایسه هستند .
– ساختار قالیهای تبریز
ریز بافت ترین فرشهای ایران در تبریز بافته می شود. گره با قلاب و از نوع متقارن (ترکی) و پودگذاری بصورت دو پوده (مانند کلیه نواحی ترک زبان) است.
تار فرش تبریز اغلب پنبه ای و بسیاری مستحکم و با دوام و پود و پرز پشم است. اما فرشهای ابریشمی نیز بصورت گل ابریشم، تمام ابریشم و یا چله ابریشم بافته می شود و قالیچه های چله ابریشم تبریز در نوع خود از بهترین فرشهای ایران است که قسمت عمده ابریشم آن از خراسان و تهران تهیه می شود

.
قسمت عمده پشمی که در صنعت قالیبافی تبریز مورد استفاده قرار می گیرد از منطقه ماکو، که کوهپایه باریکی است، تهیه می گردد. ماکو در شمال غربی ایران بین ترکیه و جمهوری نخجوان که جزء اتحاد جماهیر شوروی سابق است، قرار گرفته است. پشم ماکو مرغوب است ولی قدری خشن تر و زبرتر از مناطق دیگر شمال غربی و غرب کشور است. همین مختصات سبب شده که قالیهای تبریزی قدری خشن شود. زمانی بخشی از پشم تبریز از ارومیه و مهاباد، دشت مغان. خوی و سلماس نیز تأمین می شد.

در مورد پرز فرشهای تبریز باید به این ویژگی اشاره کنیم که حالت ظاهری این پرزها نه درخشان است و نه ابریشمین، و این موردی است که درباره سایر گونه های فرش ایران نیز صادق است. این عدم شفافیست و خشکی را نمی توان به کیفیت به پشم نسبت داد که کاملاً عکس این قضیه است و پشمها بخصوص وقتی که از ماکو و یا از دشت طالش آورده می شوند دارای کیفیت بسیاری عالی هستند. این پدیده را در قالی های جدیدی که دارای بافت بسیار ظریفی هستند و حتی در قالی های قدیمی نیزمی بینیم. عدم شفافیت و خشکی این قالیها ناشی از رنگرزی آن و استفاده از آب شور تبریز است که دارای نمک فراوانی است.

نخ های پود قالی های تبریز، از دو رشته تشکیل شده اند: یکی از آنها ضخیم و دیگری نازک است. اولین رشته (سفید یا خاکستری) که برای حجیم کردن کردن قالی و انعطاف پذیری آن در نظر گرفته شده است بصورت کشیده از میان نخ های تار که در دو سطح زیر و رو قرار دارند عبور می کند. رشته دوم نیز که غالباً به رنگ آبی نفتی یا قرمز است، از میان همین تارها می گذرد. با این تفاوت که نخ های تاری را که رشته پود اول از هم جدا کرده بطور محکم به یکدیگر پیوند می دهد. یعنی رشته نخ های تارهای زیرین در رو و تارهای رویی در زیر قرار می گیرند. با توجه به پشت قالی ها، متوجه می شویم که قالی های جدید تبریز، با قالی های قدیمی آن تفاوت دارند، زیرا که پشت قالی های جدید بیش از قالی های قدیمی دارای خطوط برجسته تری است. اگر قالی هایی را که برای گره هایشان از خامه نازکتری استفاده می کنند مستثنی کنیم، قالی های تبریز بطور قابل توجهی،‌ضخیم، سنگین و بادوام هستند.

قالی هایی که در تبریز بافته می شوند از لحاظ رج شمار به شرح زیر هستند:
۲۵×۲۵، ۳۰×۳۰، ۳۵×۳۵، ۴۰×۴۰، ۵۰×۵۰، ۶۰×۶۰ ( گره در هر پنجره ۷ سانتی متری).
نوع ۲۵×۲۵ قالیهای ارزان قیمت است که برای فروش در بازار بافته می شود. نوع ۳۰×۳۰ نوعی معمولی و بازاری است. ۳۵×۳۵ معمولاً نوعی است که شرکتهای اروپایی سفارش می دهند تا مطابق با سلیقه و با طرح مورد علاقه شان بافته شود. رج شمارهای بالاتر فرشهایی با فشردگی و تراکم بالا نظیر فرش های ابریشمی هستند.

تقسیمات حاشیه در تبریز خارج از معیارهای قدیمی و سنتی می باشد و به نوعی طراحان آن را متحول ساخته و کم و زیاد می‌کنند. به طور کلی در اکثر مناطق مخصوصاً تبریز، اندازه بندی حاشیه را بدین گونه انجام می دهند که پهنای کل حواشی حدوداً یک ششم کل عرض فرش باشد و در محدوده مشخص شده برای حاشیه، پهنای حاشیه اصلی دو برابر حاشیه فرعی باشد. حاشیه معروف تبریز، حاشیه سماوری یا توسباغی است که در آن دو اسلیمی در کنار هم قابی را تشکیل داده اند که شکل سماور را تراعی می کند. به نقش سماور هراتی نیز می گویند.

قالی های قدیمی تبریز دارای حاشیه های با قاعده تر و متناسب تری بودند. حاشیه این قالیها معمولاً بسیار عریض است و رنگ آن با رنگ زمینه تفاوت دارد. این حاشیه ها هم دارای نقش های آشفته پیچیده ای از شاخه های گلدار است که در بین آن برگهای بزرگی از نخل با فاصله معینی از یکدیگر قرار گرفته اند. کاربرد کتیبه در طرح های امروز حاشیه تبریز، رواج زیادتری دارد و استفاده از گل فرنگ در درون این کتیبه ها نیز دیده می شود.

همچنین طراحان تبریزی نوعی حاشیه کار می کنند که در آن نقشهای حاشیه اصلی وارد حاشیه های فرعی شده و یا گاهی طرحهای حاشیه فرعی داخل حاشیه اصلی می شوند که نام حاشیه مرافل برآن نهاده اند. در کل حاشیه قالیهای غنی و پربار است و این حاشیه تا هفت عدد قاب ثانوی می تواند داشته باشد که با ظرافت خاصی مزین به برگهای چرنی یا گل هایی هستند که توسط زینت های مارپیچی یا شاخه های کوچک گل دار به هم متصل شده اند.

ترنج نقشی است که در وسط فرش قرار می گیرد و شکل آن ممکن است دایره، بیضی، لوزی و یا چند پره باشد. اندازه ترنج در فرشهای تبریز معمولاً تا حدودی بزرگتر از حد معمول است و ترنج های این شهر از تنوع و گوناگونی زیادی برخوردار هستند و انواع نقش مایه ها را در آنها می توان پیدا کرد، ازجمله نقوش پرندگان و حیوانات مختلف و دسته گل های فرنگ که شامل گل های طبیعی هستند در متن ترنج تبریز دیده می شود. گلدان و نقوش زیر خاکی نیز از عمده نقش های ترنج های تبریز هستند.

طراحان تبریز همه نوع ابداع و نوآوری را در لچک ها بوجود آورده اند به طوری که لچک های این شهر نسبت به سایر شهرها متنوع تر و رنگارنگترند. حرکت آزادانه اسلیمی ها که باعث ایجاد اشکال قابی شکل و تودرتو می شوند در لچک قالی های تبریز مانند سایر مناطق کاربرد فراوان دارند. هم چنین به کارگیری اسلیمی های دهن اژدری با شاخه هایی مزین با برگهای نوک تیز در تبریز رایج می باشد و به طور کلی اکثر اسلیمی ها از جمله خرطومی، دهن اژدری، ساده و شکسته، گلدار، اسلیمی هاری در طرح های فرش تبریز به خوبی نمایانگر است و شاید تبریز به علت تنوع طرح هایش تنها شهری باشد که از این همه اسلیمی ها در قالیهای لچک و ترنج و حاشیه و خصوصاً متن استفاده می کند.

امروزه در تبریز همه نوع طرح را می توان پیدا کرد که البته بررسی همه آنها امکان پذیر نیست و به زمان زیادی احتیاج دارد هر چند با گسترش طرح ها و نقش ها در نقاط مختلف کشور، دیگر نمی توان به طور یقین طرحی و یا نگاره و موتیفی را متعلق به نقطه ای خاص دانست و به همین ترتیب نمی توان فرش منطقه ای را با دیدن طرحی و یا نگاره ای تشخیص داد. به طور مثال در تبریز نمونه فرشهایی بافته می شود که جدا از بافت و رنگبندی، دارای طرحی از منطقه کرمان است که در تبریز به طرح کرمان قلم مشهور است.

تر از سلیقه خریداران تبعیت می کند. طراحان تبریز اگرچه در اصول از طرح های معروف و قدیمی پیروی می کنند اما به این طرح ها جان می دهند و زیبایی می بخشند و نوآوری دارند.
در طبقه بندی که شرکت سهامی فرش ایران از لحاظ طرح و نقش فرشها صورت داده نقشه های قالی ایرانی در ۱۹ بخش طبقه بندی شده است که شهر تبریز نیز به جهت تنوع طراحان و کثرت آنها در اغلب این بخش ها آثار و نمونه هایی دارد از جمله نقشه آثار باستانی و ابنیه اسلامی

نقشه شاه عباسی، نقشه اسلیمی، نقشه افشان، نقشه بندی خشتی، طرح درختی، طرح شکارگاه، نقشه قابی، طرح گلفرنگ، طرح گلدانی و طرح ماهی درهم (هراتی) به خصوص لاک پشتی و همینطور طرح محرابی و نقش محرمات و طرح هندسی و قالیها و قالیچه های تصویری و طرح بوته ای.
– رنگ بندی قالیهای تبریز
در تبریز و اکثر مناطق آذربایجان بر روی نقشه شطرنجی، به شیوه کدگذاری و شماره نویسی رنگبندی می شود و هر طراح و رنگ بند برای خود مسطوره ای دارد و برای هر رنگ شماره ای در اختیار دارد که بر روی نقشه نوشته می شود.
اغلب فرشهای ایران دارای رنگهای بخصوص هستند که بیشترشان در محل بافت متداول است و با توجه به رنگها می توان محل بافت را تا حدودی تشخیص داد. ولی در تبریز برخلاف دیگر نقاط ،

رنگهای متنوعی برای بافت فرشها مورد استفاده قرار می گیرد. رنگ فرش تبریز مانند طرح آن از سلیقه های مختلف سفارش دهندگان پیروی می کند اما دارای هماهنگی خاص است. ۸۰ درصد اهمیت فرش تبریز مربوط به رنگ و بافت آن است.
قالی تبریز به جهت تنوع تولید که به خاطر کسرت طراحان و تنوع طرحهاست در زمینه رنگ نیز متنوع تر و گسترده تر از نقاط دیگر می باشد. کمتر جایی را می توان سراغ گرفت که به اندازه تبریز دارای تنوع رنگی باشد. این تنوع رنگ در تبریز تا جائیست که حتی به جرأت می توان گفت که هنوز بعضی از این رنگها نامگذاری نشده است.
تبریز علاوه بر رنگ، اکثر سبکهای بافتی هم که

دیگر نقاط کشور دارند، آزمایش کرده است. سبکهایی مانند تک پود، لول باف، نیم لول، سنه باف و; و در تمام این نوع بافتها، ابتکار و تغییر و تحول به عمل آورده است.
در گذشته طرحهای اصیل تبریز دارای رنگهایی با تضاد زیاد بوده است. مثلاً در کنار یک رنگ، رنگی دیگر که هیچ سنخیتی و تشابهی با آن نداشت آورده می شد. ولی امروزه بدلیل افزایش تعداد رنگها و نزدیک شدن آنها به یکدیگر رنگبندیها دارای تضاد کمتری می

باشند .به طور کلی رنگبندی فرش تبریز را می توان در سه بخش خلاصه کرد:
رنگبندی که در آن رنگها دارای کنتراست بالایی با یکدیگر هستند که اکثراً در طرحهای اصیل گذشته رایج بوده است.

استفاده از رنگهایی با والورهای متوسط که فاصله رنگها از یکدیگر کمتر شده و تضاد رنگها نیز به همان نسبت کاهش یافته است.
بکارگیری تنالیته های رنگی نزدیک به هم و مشابه که در زبان ترکی به این رنگها (أولورنگ) می گویند و نام دیگرش (کهنه رنگ) می باشد. به عنوان مثال در کنار یک رنگ کرم، رنگ قهوه ای روشنی بکار می رود که بسیار مشابه کرم است این روش به فرش حالت کهنگی و یکنواختی می بخشد.
اکثر تولیدات فرش تبریز امروزه از نظر رنگبندی از نوع دوم و سوم هستند.
با توجه آنچه گفته شد فرشهای تبریز دارای تنوع رنگی بسیار است اما با این حال باز هم رنگهای خاصی وجود دارند که بعضی از فرشهای تبریز را به خوبی از دیگر فرشها متمایز می کند که شاید تنها استفاده کننده این رنگها تبریز باشد. مثلاً در تبریز نسبت به مناطق دیگر خاکستری های رنگی به وفور دیده می شود.
امروزه در فرش تبریز علاوه برخاکستریهای رنگی، از رنگهای صورتی و پوست پیازی زیاد استفاده می شود. در فرشهای قدیم تبریز رنگهای مورد استفاده شامل رنگ کرم، روناسی، قهوه ای، آبی، سورمه ای و ; بوده است.

در حال حاضر رنگهای مورد مصرف در صنعت فرش تبریز، اکثراً رنگهای شیمیایی و از نوع کرمی و آنیلینی می باشد که از خارج کشور تأمین می شود. گرچه بعضاً و بویژه در فرشهای هنری از رنگهای طبیعی نیز استفاده می شود.
نکته قابل ذکر دیگر اینکه امروزه رنگ فرشهای تبریز را بازار خارجی تعیین می کند و آنها در انتخاب رنگ فرشهای مورد نظرشان روانشناسی رنگ را مد نظر قرار می دهند که این امر باعث نزول نگرش روانشناسی رنگ طراحان و نقاشان داخلی شده است.

تبریز اولین مرکز قالیبافی ایران است که مواد رنگی کشورهای مغرب زمین در آن کاملاً رسوخ یافته است و رنگهای جدید جانشین رنگهای قدیمی شده است.
کشور آلمان وارد کننده ی قالی که قبل از جنگ جهانی اول تبریز را به عنوان مرکز فعالیتهای تجاری خود برگزیده بود برای نخستین بار مردم این شهر را با مواد رنگی مغرب زمین آشنا ساخت.
این شرکت آلمانی در ایران بسته شد، ولی رنگرزان ایرانی که شرکت مزبور آنها را در زمینه ی به کار بردن رنگهای اروپایی تحت تعلیم قرار داده بود، به زودی در بازار،کارگاههایی برای خود تاسیس کردند و از آن موقع تاکنون رنگهای آلمانی و سپس سوئیسی را در قالیبافی به کار می برند.

کارگاههای مهم قالیبافی تبریز برای خود کارگاههای کوچک رنگرزی نیز دارند که در همان نزدیکی واقع گردیده و کار رنگرزی کلافهای پشم را خود آنها انجام می دهند. علاوه بر این حدود ده کارگاه رنگرزی مستقل در شهر تبریز موجود است ، که کار رنگرزی کارگاههای کوچک قالیبافی و ۳۰۰ قالیباف را که به طور انفرادی کار می کنند، انجام می دهند.

با بررسی گذشته پر فراز و نشیب صنعت فرشبافی می توان دریافت که تبریز همواره قطب مهم تولید فرش بوده و متعاقب آن در صنعت رنگرزی نیز از سابقه طولانی برخوردار است و در طی گذشت زمان در زمینه تکنولوژی و تکنیک رنگرزی به پیشرفت و تکامل رسیده است. در زمان اوج هنر و صنعت فرش بافی، یعنی در دوران پادشاهی صفویه در تبریز مراکز مهم فرشبافی دایر گردید و در کنار آن کارگاههای رنگرزی که غالباً رنگرزی گیاهی را انجام می دادند تأسیس و گسترش یافت. با

گسترش روابط ایران و کشورهای دیگر از جمله اروپائیان صنعت رنگرزی نیز دست خوش تحولات و پیشرفتهای روز افزونی شد و تاکنون نیز ادامه داشته است. سهولت و سرعت و ارزانی رنگرزی با رنگهای اروپایی در مقایسه با شیوه معمول در ایران که مستلزم صرف هزینه و وقت زیادتر بود مردم تبریز را مجذوب خود کرد.

در تبریز از رنگهای کرمی و آنیلینی ،رنگهای ترکیبی کارخانه های خارجی که با بیکرمات پتاسیم تثبیت می شود، هر دو استفاده می شود که رنگهای آنیلینی فقط در قالی های ارزان قیمت مصرف دارد. مثلا فرشهایی که در هر پنجره ۲۵×۲۵ یا کمتر از این گره دارد.

• تجهیزات اختصاصی
• قلاب تبریزی
در شهر تبریز کارد مخصوص به کار برده می شود که با کاردهای دیگر اختلاف مهمی دارد. این کارد ترکیبی است از یک تیغه تیز و قلابی شبیه قلاب دکمه انداز که در انتهای تیغه تعبیه شده است. از قلاب برای گره زدن و به جای گره زدن بوسیله دست، و از تیغه برای بریدن نخ پس از بستن گره استفاده می کنند.

در سراسر ایران نوعی شیوه قالیبافی تقلبی رواج یافته که به شهرت نیک قالی ایران بسیار لطمه زده است. این روش زیان آور این است که به جای گرفتن دو رشته تار و بستن گره به آن، گره را به چهار تار می بندند، به این ترتیب فرشی که بافته می شود تنها نصف گره هایی را که باید داشته باشد دارد. شهر تبریز یکی از مراکز معدود قالیبافی است که این بیماری در آن شایع نشده است علت این امر به این دلیل است که قالیبافان تبریز چون برای بستن گره به جای انگشت از قلاب استفاده می کنند، بستن گره با قلاب امکان پذیر نمی شوند. نتیجه این مصونیت به طور کلی به نفع قالیبافان تبریز تمام می شود.

• دار تبریزی
دار تبریزی یا عمودی را از این رو تبریزی می نامند که ظاهراً در تبریز اختراع شده است. در شهر تبریز انواع دیگر دار استفاده نمی شود چون این دستگاه ساده است و به کار بردن آن آسان و در عین حال ارزان نیز هست. در اغلب مراکز قالیبافی واقع در شهرهای شمال غربی و مرکزی ایران نیز این نوع دار به کارمی رود. این دار نسبت به دار روستایی از چندین لحاظ برتری دارد. کار خسته کننده کلاف کردن چله ها و گره زدن آنها به تیر فوقانی و دوختن قسمت بافته شده قالی به تیر

زیرین در این دستگاه حذف گردیده است. هنگام پایین کشیدن قالی می توان با بیرون کشیدن چهارگوه از شکاف باهوها چله ها را به سرعت رها ساخت. به این ترتیب قالی پایین می آید و قسمت بافته شده را طوری بر روی دار قرار می دهند که به سهولت می توان آن را مورد بازرسی قرار داد.
نوع دستگاه یا داری که برای قالیبافی به کار می رود در خود تبریز ابداع شد و چون عمل و ساختمان آن ساده بود و در ضمن بهای آن نیز ارزان ، در همدان و سایر مناطق نیز مورد استفاده قرار گرفت.

دار تبریزی
قالیبافان منتظر ناظر کارگاه هستند تا با دراوردن گوه ها قالی را رها سازد و آن را پایین بکشد تا آنها بتوانند کار را از نو آغاز کنند .

قالیهایی که در تبریز بافته می شود از لحاظ نوع جنس به شرح زیر است:
۲۵×۲۵ ،۳۰×۳۰ ، ۳۵×۳۵ ، ۴۰×۴۰ ، ۵۰× ۵۰ ، و ۶۰×۶۰ گره در هر پنجه هفت سانتیمتری
نوع اول قالیهای ارزان قیمت است که برای فروش در بازار بافته می شود . اغلب این قالیها را زنان روستایی و بعضی از کارگاههای قالیبافی تهیّه می کنند ، ولی بافت آنها بد و نامرغوب است و همین امر موجب گردیده که بعضی از قالیهای تبریز از لحاظ جنس شهرت خوبی نداشته باشد .

نوع ۳۰×۳۰ نوع معمولی و بازاری قالی تبریز است .۳۵×۳۵ نوعی است که معمولاً شرکتهای اروپایی سفارش می دهند . این شرکتها میل دارند قالیهای مطابق سلیقه و با طرح مورد علاقه شان تهیه شود و در ضمن جنس آن از جنس قالیهای بازاری بهتر باشد . میزان تقاضا برای قالیهای مرغوب به سبب گران بودن بهای آنها نسبتاً کم است.

تعداد گره ها در هر پنجه که به آن اشاره شد معیاری است که بیشتر جنبه ی نظری دارد تا واقعی . به این ترتیب که وقتی فروشنده خاطر نشان می سازد که کالای وی از نوع ۳۰×۳۰ است، خریدار می داند قالی در هر طرف بیش از ۲۷ ( و حداکثر ۲۸ ) گره ندارد . و فروشنده می داند که خریدار متوجه این نکته است ، ولی معامله بر این اساس خیالی و مطبوع جریان پیدا می کند و هر دو طرف راضی هستند.

می گویند یکی از کارخانه های صابون سازی انگلیس ( در ادوار گذشته) موفق گردید به جای استفاده از مواد قلیایی برای تهیه شمش صابون ، شمشی از آب تهیه ند . به همین ترتیب می توان درباره ی بازرگانان قالی تبریز اظهار نظر کرد، چه آنها موفق شده اند فرش دستباف را با صرف حداقل هزینه تهیه نمایند . صاحبان کارگاههای قالیبافی تبریز جزء ماهرترین کارشناسان فنی ایران محسوب می شوند. و قطعاً نکته ای که آنها در زمینه ی صرفه جویی در مواد نمی دانند ارزش

دانستن ندارد. وزن کلاف پشمی که یک قالیباف در همدان یا ساروق برای بافتن یک یارد قالی به کار می برد قالیبافان تبریز را خشمگین می سازد . چه آنها ادعا می کنند و این ادعا را ثابت می نمایند که با همان وزن پشم می توانند دو یارد قالی ببافند . ولی اگر قالیهای بافت همدان و ساروق دو یا سه نسل دوام دارد طول عمر بهترین نوع قالیهای تبریز نامعلوم و طول عمر بدترین نوع آن بسیار کوتاه است.
صرفه جویی در مواد مصرفی

، با به کار بردن کلافهای پشم بسیار نازک و کوتاه کردن پرز قالی ، صورت می گیرد . چه پرزهای کوتاه به قالیباف اجازه می دهد رشته های پشم چسبیده به تار را قبل از پرداخت قالی قطع نماید. در قالی نوع ۳۵ × ۳۵ ( ۱۲× ۱۲گره در هر اینچ مربع ) یا بیش از این ، نازکی پشم و یا کوتاهی پرز نقص فرش شمرده نمی شود ، زیرا فشردگی بافت تراکم لازم را به قالی می دهد ، ولی متاسفانه در عرض بیست سال اخیر تعداد زیادی قالی با جنس خیلی پستتر از این در تبریز بافته شده است

. چنانچه پشم را با ضخامت مناسب و متعارف به کار برند زیانی در این کار نیست ، ولی قالیبافان تبریز اغلب همان پشم نازک را که در فرشهای نوع ۱۲× ۱۲ یا بیشتر به کار می برند و مناسب نیز هست در قالیهای نوع ۸×۸ یا ۹×۹ نیز مورد استفاده قرار می دهند . نتیجه ی این می شود که قالی تراکم لازم را پیدا نمی کند و خیلی زود ، یعنی در عرض چند سال ، ساییده و فرسوده می شود. همین امر موجب سوء شهرت قالی تبریز شده است ، ولی باید اضافه کنم که این بدنامی تنها متوجه قالیهای زمخت و درشت باف است و قالیهایی که در هر اینچ مربع ۱۱×۱۱ گره یا بیشتر دارند دوامشان زیاد است.

قالیبافان تبریز
سرعت کار قالیبافان تبریز از قالیبافان دیگر شهرهای ایران بیشتر است. سرعت و دقت آنها در کار باعث شگفتی من گردید و مرا کاملاً مجذوب کرد. این کارگران برای بستن گره کاردی در اختیار دارند که درانتهای تیغه ی ان قلّابی شبیه به قلّابی که برای انداختن دکمه مورد استفاده واقع می شود تعبیه گردیده است

قالیبافان تبریز گره را به جای انگشتان با قلاب می بندند.
این قلّاب بدون اشتباه رشته ی تا مناسب را بر می گزینند و تنها با یک حرکت تند مچ دست گره بسته می شود . ما در مورد یک کارگر قالیباف با اندازه گیری وقت به این نکته پی بردیم که وی در هر ثانیه یک گره می بست که در روز ۸۰۰۰ گره می شود ، و این میزان کار کارگر قالیباف عادی تبریزی است، چه قالیبافان ماهر می توانند در روز ۱۵۰۰۰ گره ببندند.

در بین کارگاههای شهر تبریز یافت . بعضی از آنها بسیار نظیف ، روشن و خوش هوا است و پر جمعیت نیست . حتی آنهایی که از تسهیلات جدید برخوردار نیستند با کارگاههای دیگر شهرهای ایران قابل مقایسه هستند.
– ابعاد
قالی تبریزی از کوچکترین تا بزرگترین اندازه بافته می شود.
معمولاً قالی های تصویری تبریز دارای قطعه کوچک یا متوسط هستند و قالی ها ابریشمی هم غالباً در اندازه ها بزرگ می باشند.
– توزیع جعرافیایی قالیهای تبریز

• هریس وگراوان
• بخشایش
• سراب
• قراجه
• اهر

• مرند
• بیجار، تکاب، افشار
• مهربان
• شربیان

– وضعیت فعلی تبریز
از اول قرن حاضر سه عنصر موجب کاهش کیفیت و درجه زیبایی قالی های تبریز شده است:
• صنعتی کردن فزاینده تولید
• پذیرفتن رنگهای مصنوعی و غالباً نیز از نوع متوسط آن
• حالت مبهمی که این قالی ها پیدا کرده اند و آن نیز ناشی از تقلید طرح هایی است که به سایر طبقه های قالی تعلق دارند.
با این همه قالی های قابل تحسین مثل قالی های سهند را می یابیم که تا حدی یادآور نقش قالی های هرات می باشند.