مقاله اهمیت گیاهان داروی در جهان

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله اهمیت گیاهان داروی در جهان دارای ۲۱۰ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله اهمیت گیاهان داروی در جهان  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله اهمیت گیاهان داروی در جهان،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن مقاله اهمیت گیاهان داروی در جهان :

اهمیت گیاهان داروی در جهان

تاریخچه¬ی گیاهان دارویی
انسان از همان نخستِِین روزهای ان زندگی خویش توانست از منابع دارویی بعضی از گیاهان که در پیرامون اویافت می شدند،بهره گیردحیوانات نیز،به ویژه درمحیط طبیعی خویش،درجستجوی گیاهانی برمی آیندتادردهای خود را باآن ها تکسین بخشند.همیشه موجودات زنده ی تکامل یافته درجستجوی گیاهانی بودهاندکه جاره ای از بی نظمی های ارگانیسم خود را به وسیلهءآن ها بر طرف نمایند. این جستجو خیلی زود به صورت مدونی درآمدوحرفهءافراد خاصی شد.درمصرقدیم،درمیان آشوری هاو درخاور،دانشمندان دانسته های خودراگردآورندونام بسیاری از گیاهان دارویی را،باذکرشیواستفاده از آن ها،ثبت کردن.یونانی هاورومی هابا حذف جنبجادویی این اعمال صرفاًتجربی،کاربردمعقول گیاهان رابنیادنهادند. بعدهادراورپای باختری،کشیشان فهرستی از گیاهان قابل استفاده تهیه کرده ،روش کاربرد آن ها رامدون نموده.درصومعه هاباغ هایی ایجادشدکه به گیاهان دارویی اختصاص داشت. قرن هیجدهم عصر طلایی گیاه شناسان بود.بزرگ ترین طبقه بندی خانواده های گیاهی در این دوره پدپد آمد.پیشرفت های علم شیمی درقرن نوزدهم،به طورطبیعی منجر به این ،شد که دانشمندان بکوشند تا مواد مؤثر گیاهان را استخراج نمایند.

اگر چه گیاهان به عنوان یک پایه¬ی دارویی برای همگان شناخته شده اند. اما روش های استفاده از آن متفاوت است. این روش ها در یک نکته مشترک اند: بهره گیری بدن ما از مواد دارویی گیاهی . الوپاتی و همئوپاتی از گیاهان به عنوان مواد بنیادین استفاده می کنند. پزشکان همئوپاتی از گیاهان را به عنوان مواد مواد بنیادین استفاده می کنند.
پزشکان همئوپات ، محلول هایی را تجویز می کنند که منشاء معدنی ، حیوانی یا گیاهی داشته باشند. آنچه بیش از همه مورد توجه ماست ، محلول های گیاهی است. این محلول¬ها از تنتور مادرچیست؟ منظور خیساندن گیاهان معمولاً وحشی در یک محلول الکلی است . تقریباً همیشه از گیاه کامل استفاده می شود. این تنتور ، تنتور مادر نامیده می شود، زیر از این تنتور است که محلول های مختلف همئوپاتی تهیه می شود. این محلول ها را محلول های هاهنمائی نیز می نامند، زیرا نخستین بار ساموئل هاهنمان Samuel Hahnemann پدر همئوپاتی جدید ، روش های تهیه¬ی آن ها را ابداع کرده است.

بعدها مکتب جدیدی مانند آروماتراپی و ژموتراپی به وجود آمدند. در مکتب نخستین ، مواد معطر گیاهی و در دومی ، جوانه های تازه و بافت گیاهی در حال رشد ، مورد استفاده قرار می گیرند.
فیتوتراپی یا گیاه درمانی به طور فزاینده ای از داروهای گیاهی بهره می گیرد و برای این منظور از تست های مختلف گیاه ، اغلب گیاه کامل ، که به صورت تازه یا خشک از محل رویش طبیعی گیاه جمع آوری شده ، استفاده می گردد.
از چندین سال پیش ، تجدید حیاتی در استفاده از گیاهان دارویی رخ داده است. گیاه درمانی در حال حاضر ، به علت تأثیر ملایم گیاهان دارویی در مقایسه با داروهای شیمیایی ، مورد توجه فزاینده ای قرار دارد . امروزه گیاه درمانی از حالت تجربی بدوی و از پوسته¬ی جادویی و اسرار آمیز خود درآمده و موثر بودن آن از نظر بالینی و علمی به اثبات رسیده است.
پیشگفتار
یکی از مشکلات بزرگی که طب جدید با وجود امتیازهای ظاهری آن نسبت به طب سنتی با خود به ارمغان آورده ، مصرف روز افزون داروهای شیمیایی است که متأسفانه روزبه روز شکل حادتری به خود می گیرد. در رابطه با پیامدهای این مسئله می توان به دو مورد بسیار مهم اشاره کرد:
نخست اینکه به تدریج پدیده ای به نام خود ایمنی شکل گرفته است که بر اثر مصرف مداوم ، بی رویه و گاهی بدون توجه به طریق خاص مصرف برخی داروها ، در میکروبها و ویروسها ایجاد می شود و از این طریق تأثیر این دارو را ضعیف و حتی خنثی می سازد و در نتیجه باعث افزایش مصرف و روی آوردن به انواع قویتری از آنها می شود.
ثالثاً اگر چه استفاده از داروهای شیمیایی در رابطه با بیماریهای خاصی که مورد نظر مفید واقع می شود ، ولی مصرف طولانی و در برخی موارد حتی مقطعی آنها عوارض خاصی از خود برجا می گذارد که «عوارض جانبی» نامیده می شود و بعضاً می تواند از خود بیماری نیز خطرناکتر باشد.
البته این نکته را نیز نباید نادیده گرفت که داروهای شیمایی عمدتاً با تقلید از فرمول داروهای گیاهی اما بصورت مصنوعی در آزمایشگاههای داروسازی تهیه می شوند، ولی اخیراً مشخص شده است در صورتی که برخی از انواع ترکیبات موجود درگیاهان که در آزمایشگاهها بصورت خالص تهیه می شوند ، همراه با سایر ترکیبات موجود در گیاه به مصرف برسند، عوارض جانبی آنها از بین رفته و تنها اثرات مفید آن در شخص آشکار می گردد.

به هر حال آنگونه که بسیاری ازمتخصصان در این رشته نیز معرفند ، بایستی اساساً بیماران را به سوی مصرف گیاهان دارویی که امتیازهای متعددی نسبت به داروهای شیمایی دارند سوق داد . ناگفته نماند که بسیاری از کشورهای آسیایی و اروپایی خصوصاً کشورهای که زمینه این علم در آنها از سابقهء بیشتری برخوردار است (بالاخص چین) تحقیقات وسیع و دامنه داری را در این راستا شروع کرده و از انواع متنوعی از این داروها را به بازار عرضه نموده اند که اثرات مثبت آنها مورد تأیید همگان قرار گرفته است.
کتاب حاضر نیز بر اساس یکی از همین بررسیها تنظیم شده است . این کتاب ضمن ارائه اطلاعات کلی از تاریخچه و کنکاش در ابعاد گوناگون این علم ، به معرفی تعدادی از متداولترین گیاهان دارویی و تشریح مواد مؤثره موجود در آنها ، بررسی و برشمردن اندامهای مفید گیاه و طرز تهیه و مصرف آنها نیز پرداخته است.
لازم به تذکر است از آنجا که این تحقیقات در اروپا انجام گرفته ممکن است پاره ای از انواع گیاهان مطرح شده از نظر خوانندگان ایرانی ناشناخته باشند . در این صورت بدیهی است که می توان از این طریق به وجود آنها پی برد و احتمالاًٌ گیاهان مشابه را در کشور شناسائی کرد تا بتوان از اطلاعات داده شده در مورد آنها تا حدودی سود برد.
در خاتمه مایلم از کلیه صاحبنظرانی که مرا در ترجمه و تنظیم این کتاب یاری داده اند تشکر کنم . امید آن دارم که ترجمه و انتشار این کتاب بتواند کمکی هر چند ناچیز به شناخت و پیشرفت این علم در کشور عزیزمان بنماید.
طی سالیان متمادی داروهای طبیعی ، خصوصاً گیاهان دارویی اساس و حتی در برخی موارد تنها طریق درمان محسوب می شود و در عین حال مواد اولی موجود در آنها در صنعت داروسازی مورد استفاده قرار می گرفت.
در اوایل قرن حاضر پیشرفت علم شیمی و کشف سیستمهای پیچید سنتزارگانیک منجر به توسع صنعت داروسازی و جایگزینی شیمی درمانی شد. بدین طریق پزشکی مدرن توانست بسیاری از بیماریهای غیر قابل علاج و غالباًٌ مرگ آور را درمان کند. این مسئله خصوصاً در رابطه با بیماریهای عفونی که بوسیله سولفامیدها ، آنتی بیوتیک ها و دیگر ترکیبات شیمیایی مداوا شده اند بیشتر صدق می کند. ایمونوتراپی (تحریک و تشدید سیستم دفاعی بدن) نیز نقش بزرگی را در از بین بردن بسیاری از بیماریهای عفونی باز می کند.
با وجود این ، گیاهان دارویی و داروهایی که از آنها تهیه می شوند هرگز بطور کامل کنار گذاشته نشدند. مواد اولیه و مؤثری که در گیاهان بصورت ذخیره موجود است، پیوسته بعنوان موادی غیرقابل جایگزینی مورد استفاده بوده و خواهد بود.
ایضاً ، طب مردمی و عطاریها هیچوقت استفاده از این مواد را متوقف ننموده و طب سنتی را به شکلی که از بین پدران و اجداد دور خود به ارث برده اند همواره پاس داشته اند.
با گذشت زمان بر تعداد گیاهان دارویی شناخته شده افزون شده و زمینه های کاربرد آنها را نیز گسترده تر شد.

کشف گیاهان جدید از بین نمونه های آورده شده از سرزمینهای دور ، دستیابی به کاربردهای نوین بعنوان داروهای کمکی در درمانهای شیمیایی یا آنتی بیوتیکی ، پی بردن به ارزش بهداشتی گیاهان و بالاخره کشف مواد جدیدی نظیر ویتامینها ، هورمونها، مواد ضد میکروبی ، ضد ویروسی ، ضد توموری در میان گیاهان شناخته شده و یا گیاهانی که به تازگی کشف شده اند ، بار دیگر در پیشرفت طب گیاهی کمک شایانی کردند.
بالاخره دوره جدید صنایع داروسازی ، پزشکان و گروههای تحقیقاتی بسیاری از کشورها مجدداً توجه خود را به متنابع طبیعی و گیاهان دارویی معطوف داشتند بطوری که امروزه ما شاهد مزارع وسیع آزمایشی و تولیدی هستیم . کشت گیاهان دارویی در حال حاضر به عنوان شاخه مهمی از کشاورزی مطرح است که برای استخراج و تولید مواد اولیه-ای که در ساخت داروهای موجود به کار می روند ، صورت می گیرد.
به این ترتیب ملاحظه می شود که در هیچ زمانی توجه به گیاهان دارویی و اثرات کاربرد و طریقهءاستفاده از آنها کاملاً قطع نشده است . در حال حاضر نیز بیماران در تلاش برای دستیابی به آگاهیهای بیشتر از موارد استفاد مؤثر موجود در آنها و کاربردشان در درمان بیماریهای مختلف هستند ، در عین حال نبایستی این نکته را از نظر دور داشت که داروهای طبیعی همیشه و برای درمان هر نوع بیماری مناسب نیستند و تنها پزشک می تواند نوع درمان و برنامهءآن را تنظیم کند. و در طول دور درمان نیز لازم است بیمار تحت نظر و مراقبت پزشک باشد.
به علت اینکه این مواد مؤثره موجود در داروهای گیاهی به دلیل همراه بودن آنها با مواد دیگر پیوسته از یک حالت تعادل بیولوژیک برخوردار می باشد . لذا در بدن انباشته نشده و اثرات جانبی به بار نمی آورند و از اینرو امتیاز و برتری قابل ملاحظه ای نسبت به داروهای شیمیایی دارند . در این رابطه تنها مورد استثنا ، گیاهان سمی هستند که هرگز نبایستی بدون تجویز پزشک مصرف شوند.
کاربرد گیاهان و استفاده از آنها در داروسازی و جایگزین کردن داروهای وارداتی با آنها در اروپا روزبروز افزایش یافته و نتیج گرفته شده پیوسته مثبت بوده است.
مروری بر تاریخچه این علم
مصر : سرزمین اهرام
شناخت امروز از مواد و تجربیات دارویی مورد استفاد مصریان قدیم ، از روی پاپیروسهای مقدسی که از آنان به جای مانده است . با ارزشترین آنها ، پاپیروس اسمیت است که تاریخ آن به نیم اول قرن هفدهم قبل از میلاد می رسد و به آن پاپیروس جراحی نیز گفته می شود. این متن کپی شده از یک کتاب قدیمی تر است که قدمت آن به ۲۷۰۰-۲۹۸۰ سال قبل از میلاد مسیح می رسد و به آن پاپیروس جراحی ادوین اسمیت می گویند. دو متن دیگر نیز که تقریبا ً به متن اولی نزدیک هستند عبارتند از پاپیروس علوم جنسی از کاهون و گوروب و پاپیروس اِبِر . دیگر نوشته ها و یا قطعاتی که امروزه موجود است مجموع نسخه هایی است که شاگردان مدارس طب آنها را کپی می کرده اند.
برخی از نسخه های مصری تا حدود زیادی دارای فرمولهای بسیار مؤثری هستند که در آنها درج شده اند. این دستورات شامل حدود ۴۰۰ ماده اولیه میشوند که می بایست در فارما کوپهءمصر قدیم موجود باشد . گروه اول از مواد حیوانی از قبیل خون ، گوشت ، شاخ ، شیر ، تخم مرغ ، عسل و خصوصاً ادرار و فضولات تشکیل شده و گروه دوم از مواد گیاهی نظیر آکاسیا ، درخت هلو ، انار ، نخل ، هیفاناکوریاس ، درخت زیتون ، درخت خرنوب ، استراکر ، مو و چنار فرنگی تشکیل یافته است.
از میان گیاهان غیر درختی مورد استفاده نیز می توان از انیسون ، باقلا ، پیاز ، سیر ، گندم ، جو ، خیار ، نی ، کرچک ، نیشکر ، مو و هندوانه نام برد. ضمناً آنها تقریباٌ از هم قسمت های گیاه از قبیل برگ ، گل ، ریشه ، میوه ، صمغ ، چوب ، عصاره ، روغن ، تراشه و کاه و حتی خاکستر و دود آن استفاده می کرده اند . و آخرین گروه مواد معدنی هستند که در اینجا از مرمر سفید ، انتیموان ، آجر و سنگ لاجورد ،شوره ، خاک رس ، نمک دریا و سرب می توان نام برد.
داروها را معمولاً به اشکال مختلف مانند پودر ، قرص ، شیاف ، دلمه ، شیرینی یا کلوچه و برای مصرف خارجی به شکل مرهم ، خمیر یا پوره تهیه می کردند . ذیلاً چند نمونه از این دستورات را بازگو می کنیم:
نسخه ضد آسکاریس : ۷۵ گرم ریش انار را در ۱۵۰ گرم آب به مدت یک شب خیسانده روز بعد میل نمایند.

نسخه برای پوست : عسل ، شور قرمز و نمک دریا را به مقدار مساوی گرفته و مخلوط می کنند تا خمیر یکسانی بدست آید و سپس روی پوست می مالند.
برای درمان حبس البول : گندم ، خرما ، خرنوپ پخته و آب را به نسبت های ۲،۲،۲و۶ گرفته و بعد از آنکه خوب مخلوط و له کردند با فشار از الک گذرانده و آب حاصل را به مدت چهار روز مصرف می نمایند این دستورات اگر چه ممکن است امروزه شکل دیگری به خود گرفته باشد، اما تأثیر آن همچنان باقی است.
هند: گنجینه ای از داروها و ادویه ها
فلسفه هند باستان بر این باور بود که یک جریان مستمر تکوینی در طبیعت وجود دارد . انسان می تواند با بکارگیری روشهای سحر آمیز آن را مهار کند و این نیروهای پنهانی را به کنترل خود درآورد.
در قدیمیترین آثار به این روشها اشاره شده است . ریگ ودا (در دومین هزاره قبل از میلاد) به شکل زیر گیاهان داروئی را ستایش نموده است:
ای گیاهان ، که از زمانهای بسیار دور ، سه نسل قبل از پیدایش خدایان پا به عرصهءوجود نهاده اید.
من می خواهم صد و هفت اصل شما را بشناسم اصولی که خود مادر هزاران شاخهءفرعی است.
دانایان این بیمار را برای من درمان کنید!
هدف اساسی علم پزشکی در هند قدیم ، طولانی تر نمودن زندگی انسانها و یکی از مهم ترین قسمت های آن شناخت مواد دارویی (اوپاج) بوده است. این داروها اساساً ریشه گیاهی داشته و گیاهان دارویی بصورت منظم و سازمان یافته ای طبق نسخه های شاه بودایی به نام آموکا (سه قرن قبل از میلاد مسیح) کشت می شده اند.
خاک هند تعداد بیشماری از گیاهان دارویی را در خود جای داده است. تا امروزه هند مانند گنجینه ای از گیاهان طبی که هنوز تعداد زیادی از آنها در انتظار شناخته شدن به سر می برند بوده است. از سوی دیگر این کشور معدن ادویه جات و داروهای آرام بخش برای هم دنیا بوده است.
در متون هند قدیم دربار گیاهان طبی این طور نوشته شده است :«این گیاهان بایستی به وسیلهء فرد شایسته ای که در جنگل ساکن باشد و فردی پاک و مدهبی بوده و بصورت شایسته ای روزه گرفته باشد جمع آوری شوند . گیاهان تازه اثر بیشتر دارند . این گیاهان باید فقط در نقاطی که انسانها به سختی به آن دست می یابند و جایی که خاک حاصلخیز و آب کافی داشته ومحل مقدس و گورستانی در آنجا نباشد کاشته شوند. خود گیاه باید ریشه دار بوده و آبیاری شود و بر حسب نیاز تحت تابش نور خورشید قرار گرفته و گاهی اوقات از نور خورشید حفاظت شده و به سمت شمال برگردانده شود.»

فلفل سیاه ریشه ای هندی دارد . این گیاه برای اولین بار توسط پرتغالی ها با قیمتی بسیار گران در اروپا فروخته شد . امروزه بیش از ۳۵ میلیون کیلوگرم فلفل سیاه درسال مصرف می شود.
داروهای گیاهی به دو گروه تقسیم می شوند: گروه اول یا بعنوان مسهل ، قی آور ، ملین بکار می رفته یا باعث ترشح بینی (زکام) می شوندو گروه دیگر مسکن هستند. بدین طریق در شرایط ایجاد تب ، نوشیدن جوشاند شیر مانند دانه های نارس جو که در آن کره حل کرده باشند تجویز می گردد. برای سرفه شیر قند محلول در آب همراه با عسل و فلفل تجویز می شود داروهای خوراکی را کر تصفیه شده ، عسل و روغن کنجد مخلوط نموده و تعدادی از آنها نیز به شکل قرص یا پودر همراه با شکر مصرف می شدند . ضمناً آنان می دانستند چگونه به کمک یک لوله یا دستگاه بادی دارو را در بدن داخل کنند .
آریاییها بنگ (مخدری که از شاهدانه گرفته می شود) را از قدیم می شناختند.
رسالهءپزشکی واگ بهاتا نوعی خواب تخدیری را شرح داده و دستنوشته ای به نام بور محتوی آوازی روی تأثیرات طبی سیر دارد.
مخدرهای هندی در تمام آسیا مشهور بوده و حتی در دستورالعمل های کشورهای غربی نیز رخنه کرده اند. اروپا به خاطر بسیاری از ادویه و مواد دارویی غیر قابل جایگزینی نظیر: زیر سیاه ، فلفل ، هل ، زنجبیل ، میخک ، جوز ، چوب صندل ، شیر عسل ، شاه دانه ، (حشیش) روغن کرچک ، روغن کنجد ، صبر زرد ، ریش گلگنوم و نیشکر به هند وابسته است.
چین با ۸۱۶۰ نسخه
در کنارطب سوزنی که در چین اختراع شده و در آن کشور بسیار مورد استفاده قرار می گرفت ، مهمترین قسمت طب قدیم چینی شامل دارو شناسی (علم داروهای گیاهی) می شد. نوشته ای بنام پن تسائوکانگ – مو که در سال ۱۵۹۷ تکمیل و منتشر شد محتوی تعداد باور نکردنی از گیاهان دارویی و داروهایی با ریشه حیوانی بوده و نشانگر این واقعیت است که آنها بیش از هر مردم دیگری این داروها را شناخته و بکار می برده اند. چینیها معتقد بودند که طبیعت برای هر دردی درمانی در خود دارد و بدین طریق کتابی را در طول قرنها از داروهای مؤثر و همچنین موادی که تا بحال شناخته نشده اند و حتی بی اثر تهیه نمودند. یکی از این گیاهان که تأثیر آن کاملاً شناخته نشده است ریشه سحر آمیز جین سینگ است که به دلیل توجه زیاد اروپاییها به این دارو بعنوان درمان کنند همه دردها از نازایی و پیری گرفته تا سرطان مورد استفاده بوده است.
طب جدید به خاطر شناخت گیاهانی نظیر ریوند چینی ، کافور ، افدرا ، بادیان ، جین سینگ و چای چینی مدیون چینی هاست.

تصویر نقاشی شده دو گیاه با میوه های که شکل آنها به یکدیگر نزدیک بوده و خواص دارویی تقریباً یکسانی دارند. در اینجا یکی از دو تصویر موبوط به کدو (کرکوربیتاپپو) و بادمجان (سولانوم ملوفژنا) می باشد که این دو گیاه اغلب در آشپزی مورد استفاده قرار دارند.
همانند طب غربی ، علم پزشکی چین نیز از ریشه انار ، اقونیطون و عصاره ای که از آن استخراج می نموده و از میان مواد معدنی ، از آهن ، ارسنیک ، جیوه و گوگرد استفاده می کرده است.
رسالهءداروسازی پن تسائوکانگ – مو شامل ۸۱۶۰ نسخه که بر اساس ۱۸۷۱ ماده که عموماً ریشه گیاهی دارند می گردد.

جعبه چای چینی که از قلع ساخته شده است.
داروها به شکل جوشانده ، مخلوط ، پودر ، قرص ، ضماد ، شیاف یا مرهم مصرف می¬شده¬اند. آن دسته از گیاهان دارویی که بیش از همه در چین مورد اطمینان بوده همان گروه گیاهانی است که در اروپا شناخته شده اند و می توان بعنوان نمونه از قطب الذیره ، ریشه بابا آدم ، ترخون ، اقونطیون ، گل مینا ، زیر سیاه ، ژنتیان ، شیرین بیان ، گردو ، بارهنگ ، هلو ، انار ، ریوند ، روغن کرچک و چای چینی (برای درمان سرماخوردگی ، سردردها ، اسهال و سرفه) نام برد.
تریاک با شیره ای که از گرز خشخاش نرسیده گرفته می شود ، ۱۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در طب چینی وارد شده است این ماده بعنوان دارویی علیه اسهال خونی و اسهال ساده بکار می رفته است . و فقط در زمان آخرین امپراتور سلسلهءمینگ (قرن شانزدهم) که نوشیدن مشروبات الکلی را ممنوع کرده بود ، کشیدن تریاک آغاز شد.

این داروهای گیاهی برای ما نسبتاً قابل درک است . اما متقابلاً برای ما مشکل است خود را به جای پزشک چینی بگذاریم که اعضاء مختلف حیوانی از قبیل : مو و سبیل ببر ، نوک شاخ های گوزن ، آب دهان قورباغه ، شاخ کرگردن ، گوشت مار و جانوران بی مهر دریایی و غیره تجویز می کرده است.
دستورالعمل های چینی از اعضاء ترشحات انسانی به صورت وسیعی نام می برد. باید این نکته را نیز یادآور شد که واکسن ضد آبله مدتهای مدیدی در چین مورد استفاده قرار می گرفته است.
از طرف دیگر این مسئله نیز غیر ممکن نیست که علم پزشکی و تحقیقات مدرن پایه و اساس علم ناشناخت عضو درمانی چینی را برای ما توضیح دهد.
دنیای قدیم و پزشکانش
پزشکان قدیم داروهای خود را شخصاً با مواد اولیه ای که از طریق فروشندگان گیاهان دارویی و تجار تهیه می کردند ، می ساختند. برخی از این افراد شیادانی بودند که انواع شربتهای سحر آمیز و ترکیبات زیبایی ، معجونهای عشق و زهرهای مهلک درست می کردند.
و در مقابل افراد درستکاری نیز بودند که به گیاهان طبی علاقهء زیادی داشتند و از خود آثاری شامل کروکی ، شرح گیاهان و ذکر اثرات آنها برجای گذاشته اند.
بقراط از زمان قرون وسطی پدر طب نامیده شد. او در سال ۴۶۰ قبل از میلاد در جزیر تونس واقع در دریای اژه بدنیا آمد و در سال ۳۷۷ سال قبل از میلاد مسیح در لارس واقع در تسالی درگذشت.
بقراط از پزشکانی بود که نسبت وی به اسکالپو خالق طب که اکثراً در فرهنگ یونانی بوسیلهء عصایی که ماری به دور آن پیچیده نشان داده می شود و تبدیل به رب النوع طب شده می رسد. در یونان قدیم بعدها پزشکان مانند صنعتکاری ساده دور تعلیمی می گذراندند.
بقراط حتی امروزه نیز به عنوان سمبل طب یونانی و سمبل اصول اخلاقی مورد نیاز یک پزشک نظیر : قدرت تشخیص ، از خود گذشتگی و اخلاص شناخته می شود. اصول بقراط و اخلاق پزشکی او علی رغم ۲۵۰۰ سالی که از حیات این پزشک مشهور می گذرد هنوز معتبر است (پزشکان هنوز سوگندنام بقراط را می خوانند). مجموعه نوشته های او که برای کتابخانه معروف آن زمان به نام اسکندریه نوشته شده به نام او خوانده می شود . پدر علم طب وجدانی استثنایی داشت ، وی می دید که شناخت علل (انگیزه شناسی) یک بیماری و از بین بردن عواقب آن برای پزشکانی که در آن زمان انجام وظیفه می کردند ، چه کار مشکلی است . نقطه نظرات وی اساساً پای فلسفی داشت و طب را بیشتر بعنوان یک هنر می شناخت تا یک علم . بنابرین می توان به سادگی دریافت که چرا او این اعتقاد این چنین داشت که : «زندگی کوتاه است و راه هنر طولانی ، لحظات در فرار ، تجربیات شبهه انگیز و قضاوت مسئله ساز». به نظر بقراط اعمال فیزیولوژیک بدن وابسته به تعادل بین چهار اصل اولیه یعنی : خاک ، اب ، آتش و هواست. نمایندگان این عناصر در بدن سیالاتی از قبیل : خون ، لنف ، صفرای زرد ، صفرای سیاه هستند . اگر این مواد به مقدار متناسبی تولید شوند ، انسان سالم خواهد بود. و هنگامی که مناسبات آنها به هم خورده و درجه حرارت تغییر می کند ، شخص مریض می شود . تئوری سیالات بدن ارزش بسیاری پیدا نموده و برای مدت طولانی اعتبار خود را حفظ کرد. نوشته های بقراط همچنین از یک سری گیاهان دارویی و داروهای گیاهی نام می برد که در میان آنها تخدیر کننده هایی نظیر تریاک ، بلادون و بنگ و مهر گیاه وجود دارند.
در دوران بقراط بود که ارتباط میان شکل گیاهان و بیماریهای قابل درمان توسط آنها مطرح شد (تئوری امضاها). این خود طبیعت است که به ما قدرت درمانی گیاهان را نشان می دهد. و به همین علت زردی و برگهای خزه علیه بیماری کبد ، سنفیتون برای ریه ، گل ها و میوه های قرمز انار علیه خونریزی و غیره به کار می رفته اند. این فرضیه نیز تا قرون وسطی ادامه داشته است.
پزشکان یونانی با موفقیتهایشان در هم کشورهای حوم مدیترانه به شهرت رسیده و از آن پس خصوصاً در رم ساکن می شوند که تعدادی از ایشان سوابق درخشانی نیز از خود برجای گذاشته اند.

کلودگالین در پرگام واقع در آسیای صغیر حدود سالهای ۱۳۰-۲۰۱ قبل از میلاد به دنیا آمد . وی کارش را در یک مدرسه گلادیاتور شروع کرده و پزشک شخصی مارک –اورِل شد. او نوشته های بقراط را بدون اینکه مشاهدات و تجربیات شخصی خود را نادیده گیرد در سرلوح کار خود قرار داده بود. وی تجربیات خود را در یازده جلد ثبت کرد . کسانی که پس از او آمدند چه در دوران منتقدین و چه در دور بیزانتن از کتاب او استفاد بسیاری کردند.
گالین تعداد قابل ملاحظه از گیاهان را می شناخت و از آنها دارو تهیه می کرد. وی داروهای گیاهی را به چند گروه تقسیم کرد و بنیانگذار شاخهءخاصی از طب به نام گالنیک (علم مواد دارویی و تهیه آنها) بود اشکال مؤثر داروها (گالنیک) امروزه نیز یادآور نام اوست.
پدانوادیوسکورید ، یک پزشک دیگر یونانی که پزشک نظامی بود و در ارتش نرون خدمت می کرد . گیاهان دارویی را از بسیاری از کشورهای مدیترانه جمع آوری کرد و در حدود سال ۷۸ میلادی آنها را در پنج جلد به نام مواد طبی که شامل کلیه اطلاعات که وی در مورد گیاهان دارویی و موارد استعمال آنها می شد تنظیم نمود.
بعدها اعراب هم این کتب پزشکی عهد قدیم را گرفته و از آنها بعنوان پایهءتعلیمات پزشکی استفاده کردند. و این کار به لطف ترجمه های سوریها و پارسیها و همچنین به مرحمت کتابخانه پزشکی اسکندریه میسر شد.
ستارگان طب عرب
اولین مسلمانی که از ترجمه های پزشکی سود بسیار برد ، ابوبکر محمد بن زکریای رازی بود (۹۲۵-۸۶۵) که در اصل ازشمال پارس آمده بود.
رازی مدتی به طبابت و استادی در بیمارستان بغداد پرداخت وی طبیبی حاذق و بسیار دقیق بود از او کتابهای بسیاری شامل شرح داروها هستند ، خصوصاً کتاب آل منصوری (کتاب طب المنصور –م.) و همچنین ۲۴ کتاب طبی دیگر که محتوی تعداد زیادی نسخ پزشکی هستند ، به جای مانده است. بعنوان مثال برای رفع دل درد و قولنج ، دانه و تخم بِه ، شنبلیله ، رازیانه ، بابونه و دیگر عناصر را تجویز کرده است.
پزشک نامور ابوعلی سینا (۱۰۳۷-۹۸۰) شخص استثنایی بود که همه وجود خود را وقف مطالعه علوم مختلف از قبیل : منطق ، جغرافیا ، متافیزیک ، فلسفه ، طب ، نجوم و دیگر علوم طبیعی که تا آن زمان شناخته شده بود و کشف ترجمه های نویسندگان عهد قدیم کرده بود علم طب در سن ۱۷ سالگی او را در بخارا مشهور کرده (در تاجیکستان روسی فعلی) و شهرتش را تا بغداد گسترد . وی در طول هفت سالی که در اصفهان به سر می برد ، کتاب مشهور خود قانون در طب را به زبان عربی به اتمام رساند. (۱۰۱۴ الی ۱۰۲۱) او در دومین جلد کتاب قانون که به داروسازی آموزش داروهای طبیعی ساده اختصاص داده شده بود ، مؤثرترین داروهای زمان خود را به رشته تحریر درآورد.
این دانشمند ۸۱۱ داروی گیاهی و معدنی را در این کتاب همراه با اثرات آنها بر بدن انسان شرح داده است.

این دستگاه تقطیر که به وسیله آب سرد می شود (قراع و انبیق شیمیدانهای قرون وسطی) قبلاً به وسیله اعراب شناخته شده و برای کارهای مختلفی از قبیل : تهی الکل ، اسانسهای فرّار ، روغنها و غیره استفاده می شد.
تعدادی از گیاهان پزشکی که بوعلی سینا از آنها نام برده است هنوز شناخته نشده اند و برخی از آنان ریش هندی ، تبتی ، چینی و یا کلاً شرقی داشته اند. بوعلی سینا از جیوه نیز استفاده می کرده است . او همچنین کافور ، ریوند ، برگ سنا ، اسطوخودوس و یا بابونه را نیز می شناخته است . وی در درمانهایش از گلوکز به کمک تجویز میوه هایی که مقدار زیادی قند دارند استفاده کرده و از داروهای ترکیبی ، پانسمان ، کمپرس ، تنقیه ، آمپول ، ماساژ و دیگر روشهای درمانی استفاده می کرد ، و علاوه بر آن از کشش عضلات در صورت شکستگی سود می جسته است.
در طول شش قرن ، بوعلی سینا لقب سلطان طب را حفظ نمود . قبل از مرگ ، وی تمام دارائی خود را بخشیده و بردگانش را آزاد ساخت. او تا به امروز بعنوان پیشگام و نماینده طب «پیشگیری» شناخته شده و از او می توان مانند نمونه ای برای افراد تحصیلکرد تمام جهان نام برد.

ساختمان شیمیایی مواد مؤثره گیاهان اثر درمانی آنها را بر حسب عملشان بر بدن انسان مشخص می کند. بنابراین آنها را بر حسب شعاع عملشان مانند داروهای دیگر موجود در فارماکوپه در گروههای معینی طبقه بندی می کنیم . همیشه یک گیاه دارویی اثری مشخص نداشته و طیف اثرات آن می تواند زیاد یا کم شود به این معنی که یک گیاه می تواند در درمان چندین بیماری مؤثر باشد . و بر عکس برای تقویت اثر درمانی آنها اغلب مخلوطی از چند گیاه تهیه می شود تا تأثیرشان چند برابر شود.

خواننده در اینجا گروههای مختلفی را با مصارف خارجی و داخلی مطالعه خواهد نمود. و بالاخره یک گروه از گیاهان سمی با تأثیر شدید در انتهای این فصل آورده خواهد شد.
گیاهان تلخ
داروهای گیاهی هستند که روی کار معده ، خصوصاً در هنگام بی اشتهایی تأثیر می گذارد ، انواع مختلفی از آن را قبل از غذا مصرف می کنند از قبیل : گیاهان تلخ خالص ، قنطوریان صغیر ، ژنتیان ، شبدرآبی ، گیاهان تلخ معطر (مواد تلخی که همراه مواد معطر باشد) نظیر : درمنه ، قصب الذیره ، سنبل خطائی طبی.

قصب الذیره محتوی یک اسانس طبیعی و خصوصاً مواد تلخ است . از آن در داروسازی و لیکورسازی استفاده می شود.
گیاهان تلخ قابض : این گیاهان در عین حال کمی قابض بوده و برای زکامها و گاستریتهای سبک (پوست کندور انگو) بکار می رود.
گیاهان تلخ لعابدار : گیاه پای خر ، شاهدانه ، گیاهان قابض (داروهای منقبض کننده)
این مواد روی بشره و مخاط با تشکیل رسوبات سخت همراه با بافت پروتئنی تاثیر می گذارد. انها آب موجود در بافتها را گرفته و با کم و بیش خشک کردن آن اثر ضد توموری نیز دارند این مواد اغلب از ترکیبات تانن هستند.
این گروه شامل : شمش برّی ، مورد ، گل غافث ، هوفاریقون ، مریم گلی ، انجبار گوشِ خر ، گل مینا (امراض جلدی ، اگزمای متورم و عفونی ) تره تیزک ، سنفتیون ، پوست درخت بلوط و بید ، ریشهء بابا آدم ، گلسنگ پتانسیل ، الکیمی ، درخت گردو ، توت روباه، هفت بند ، آویشن ، دم شیر و زوفا می شود.
ضد التهابها
این مواد را برای درمان زخمها و کوفاگیها بکار می برند . آنها ورم را کاهش داده و بازسازی بافتهای آسیب دیده را با (تأثیر بر غشاء مخاطی و سطح گرانولی) تسریع می کنند.

بابونه به خاطر نافع بودن در بسیاری از موارد مورد توجه است . گلهای خشک شد آن را در تهیه جوشانده ها و ضماد برای درمان ناراحتیها و تورمها بکار می رود، در اکثر خانه ها یافت می شود.
بنابرین بابونه و اکلیل کوهی جراحتها را التیام بخشیده ، خزه اثر تورم روی مجاری ادرار داشته و گل نرگس ضمن التیام زخمها ، بیماریهای پوستی را درمان می کند. رزمارنیوس در مصارف خارجی ضد روماتیسم و توت فرنگی برای جوش صورت مفید است.
گیاهان ضد نفخ
در اینجا منظور مواردی هستند که اثر خوبی روی دفع گازهای معده وا نقباضات دردناک و حتی تشنج عضلات شکم دارند . این مواد احساس فشار درد را کاهش داده و باعث توقف رشد باکتریهایی که ایجاد تخمیر می نمایند می شود.
این گروه شامل داروهایی می شود که دارای مواد اسپاسمولیتیک (که باعث رفع تشنج و انقباضات می شوند) باشند. گیاهانی از این قبیل عبارتند از: بابونه ، انیسون ، رازیانه ، سروکوهی ، نعناع ، مریم گلی ، اکلیل کوهی ، زیره و زوفا.

میوه شیرین رازیانه در بسیاری از جوشانده ها که به صورت مخلوط تهیه می شوند بکار می رود ، از آن ضمن خوشبو و مطبوع کردن طعم جوشانده ها بعنوان یک ضد نفخ بسیار مؤثر استفاده می کنند.
گیاهان معرق
گیاهانی که عمل تعرق را آسانتر می نمایند عبارتند از : گل ماهور ، آقطی سیاه ، بابونه ، تیول یا زیرفون ، شاه تره ، پتازیت ، برگ انگور فرنگی ، ریش بز ، تره تیزک ، ریشهء آدم بابا ، بیدگیاه ، بنفشه وحشی.
گیاهان کاهش دهند تعرّق
گیاهانی که از تعرّق زیاد جلوگیری می کنند عبارتند از : مریم گلی ، سنبل الطیب ، بلاون ، و برای مصارف خارجی ، برگ گردو و پوست درخت بلوط.

گل ماهور دانه های زردی دارد که پس از خشک کردن در ترکیب هایی که به عنوان ضد سرفه تجویز می شوند از آن استفاده می گردد ، زیرا دارای مقدار زیادی موسیلاژ یا لعاب است.
گیاهان مّدر
این گیاهان ترشح ادرار را زیاد می کنند که برای ناراحتیهای مجاری ادرار مورد استفاده قرار می گیرند . آنها ضمن این که مدر هستند کمی حالت ضدعفونی دارند . از آنها می توان در مواردی از قبیل ناراحتیهای کلیوی سبک ، سنگ کوچک یا شن ادراری استفاده کرد . در صورتی که ناراحتی کلیوی مهم ، ناراحتیهای قلبی ، ورم قلبی ، یا سیروز کبدی وجود داشته باشد این داروها مناسب نبوده و باید به پزشک مراجعه شود.
گیاهان دارویی از قبیل : گل آقطی سیاه ، انگور روباه ، سروکوهی ، مورد ، پر سیاوش ، هوفار یقون ، اونونیس ، ریش جعفری .
و گیاهان غیر دارویی: بادآورد ، لوبیا را می توان نام برد.

بوسرول یا شمش بّری از زمان قدیم بعنوان یک گیاه دارویی شناخته شده و از برگهای آن برای درمان ناراحتیهای مجاری ادرار استفاده می گردد.
خزه (که در صورت عفونت مجاری ادرار بسیار مفید است) ، کیسه کشیش ، برگهای درخت غان (حتی بصورت حمام) برگ توت فرنگی ، ریشهءآدم بابا ، آسپرول معطر ، گزنه، ریش انجدان رومی ، دم شیر.

گیاهان خلط آور
گیاهان دارویی ایجاد خلط را تسهیل می نمایند . آنها محتوی لعابهای گیاهی هستند که با جذب رطوبت باد کرده و قسمت دیگری را مرطوب می کند و این به دلیل خاصیت جذب آب این مواد است. و آنها همچنین ورم منطقه ای را که قسمت ورود نای را احاطه نموده است با تسکین سرفه ، کاهش می دهند.
برخی از این گیاهان علاوه بر لعاب محتوی اسانسهای روغنی و ساپونین هستند . از میان این گیاهان می توان از پنیرک ، گل ماهور ، ختمی و بارهنگ را نام برد.

گل زیزفون خشک شده داروی بسیار خوبی برای سرما خوردگی است . جوشاند آنرا ترجیحاً با عسل شیرین نموده و می نوشند و داروی خوبی برای عرق کردن است . در اکثر موارد گل زیزفون معطر را که برگ آن قلبی شکل است مصرف می کنند.
گیاهان خلط آور و قی آور
این مواد ترشح غدد مجاری تنفسی و برونش ها را زیاد نموده ، به مقدار زیاد قی¬آور و به مقدار کم فقط باعث ایجاد حالت تهوع می شوند . حالتی که از نظر پزشکی در برخی مواقع مفید است . الکالوئیدی که نام آن اِمتین است و ساپونین ها به این گروه تعلق دارند.
طبق نسخ پزشکی جوشاند ریشهءایپکاکوانا را می توان تهیه نمود و بدون نسخه می توان از گیاه فتق ، اونونیس استفاده کرد.
خلط آور محرک
این گیاهان محتوی مواد فراری هستند که از طریق دستگاه تنفسی دفع شده و مخاط را تحریک نموده و عمل خلط آوری و دفع آن را آسانتر می کنند. ضمناً این مواد باعث شل شدن عضلات مجاری تنفسی که در حالت انقباض باشند نیز می شوند ضمن اینکه کمی نیز قدرت ضد عفونی کننده دارند. این گروه شامل گیاهان دارویی می شود که دارای اسانسهای روغنی باشند.
گیاهان دارویی که در این زمینه برای تهیهءجوشانده بکار می روند عبارتند از : مسیکه ، رازیانه ، برگ نعناع ، پونه ، سوسن برّی.
و از دیگر گیاهانی که در این زمینه مورد استفاده قرار می گیرند می توان : ختمی ، گیاه پای خر (گل و برگهای آن) و دانهءکتان که محتوی لعاب هستند را نام برد.
گیاهان ضد سرفه
اینها در واقع گیاهان خلط آور آرام کنند سرفه هستند . در اکثر موارد از آنها بصورت مخلوط (جوشانده برای سینه درد) استفاده می گردد.
از میان گیاهان ساده نیز می توان از ختمی ، پنیرک ، گیاه سعال یا پای خر ، بارهنگ ، به دانه شیرین بیان نام برد.
.
گلهای گیاه سعال یا پای خر در اوائل بهار شکفته می شوند و برگهای آن برای تهیه جوشانده همراه با دیگر گیاهان ضد سرفه بکار می رود.
گیاهان مسهل صفرا
این مواد کار صفرا در سلولهای کبدی و همچنین کار دفع آن از طریق مجراهای صفراوی را تسهیل می کنند . در درمان ورم کیسه و مجراهای صفراوی حتی علیه سنگ ریزه های کوچک کیسه صفرا در کنار داروی مؤثر پر قدرت از داروهای گیاهی که محتوی موادی برای تسهیل در امر تولید صفرا و همچنین محتوی اسانسهای طبیعی ضد تشنج مجراهای صفراوی و ضدعفونی کننده های سبک و ضد تورم هم باشند نیز استفاده می گردد.

ریوند پنجه ای که گیاه بومی چین است دارای ساقهءزیر زمینی دارویی است که خصوصاً در درمان بیماریهای صفراوی (بصورت جوشانده) و بصورت ترکیبی در قرصهای هضم کنند غذا به کار برده می شود.
از میان داروهای گیاهی می توان از : برگ بولدو ، گل خلد ، کنگر کوهی ، زنجبیل سامس ، گیاه نوروزی ، فراسیون سفید و ریوند نام برد.
و از میان گیاهان غیرطبی از : مامیران ، گل قاصدک ، پوست درختچ زرشک ، آویشن معمولی و بومادرون نام می بریم.

گیاهان ملین و مسهل
مسهلها کار تخلیه روده را تسریع می نمایند . پوست نربرون ، دانه و برگهای سنا ، ریشهءشیرین بیان ، ریش ریوند از این دسته هستند.
گیاهان مقوی قلب
این گروه شامل گلوکوزیدهای گیاهی است که اثر تقویتی روی کار قلب دارند . این مواد آهنگ کار قلب را تسریع می کنند. دفع آب بعنوان اثر جنبی مصرف این مواد شناخته شده است. در این گروه می توان از گل انگشتانه (دیژیتال) ، آدونیس ، گل برفک ، آلیچ ، گراتیول ، هلبور سیاه نام برد.
ضد آسم
گیاهانی که محتوی آنها برای مبتلایان به تشنجات ریوی همراه با آسم مفید است عبارتند از : بلادون ، ژوسکوام ، تاتوره.

برگها و مواد محرک دیژیتال ازغوانی از مهمترین و بهترین مواد برای تقویت قلب شناخته شده است و تنها پزشک پس از این که بیمار را بطور دقیق معاینه نمود می تواند آن را تجویز نموده و مقدار آن را مشخص کند.
مواد آرام بخش
این مواد آرام کننده در موارد عصبی بودن ، ضعف اعصاب و تغییرات رفتاری در سیستم اعصاب مرکزی (بیماری ضعف اعصاب) مصرف می شود در مقایسه با داروهای شیمیایی ، این مواد اثر بسیار آرامتر و ملایمتری را از خود نشان می دهند . در این رابطه می توان از گیاهانی همچون : سنبل الطیب ، گل ساعتی ، رازک ، خلنک نام برد.
ضد تصلب شرائین
این گروه تأثیر مثبتی روی قسمتهای آسیب دیده سیستم گردش خن خصوصاً در زمان پیری یا در صورت داشتن تغذی نا صحیح مانند مصرف بیش از حد چربی ، نداشتن فعالیت کافی و شرایط بحرانی از خود برجای می گذارد.

سنبل الطیب به شکل جوشانده یا قطره تأثیر آران بخش بسیار عالی دارد . تنطور والریان درهمهءداروخانه ها در معرض فروش قرار دارد
کلسترول که روی دیواره و وریدها رسوب نموده و آنها را آهکی و سخت می کند ، اثر نامناسبی روی قسمتهای آسیب دیده دارد که ایجاد کنند ترومبوز فشار خون بالا نیز می تواند داشته باشد . در این حالت داروهای گیاهی که سرشار از روتین و ویتامین c هستند می توانند سودمند باشند . در این گروه نیز از سیر ، سرخ ولیک (گل و برگ هایش) ، عرق گل سرخ ، سوفورا و دار واش می توان نام برد.

ضد فشار خون
این گیاهان روی فشار خون بالا (ناراحتیهای سیستم تنظیم کننده) تأثیر می گذارند. درمان این بیماری شامل یک رژیم غذایی و داروهای مناسب آن می باشند . در مرحلهءآغاز بیماری فشارخون می توان از مسکنها و پائین آورنده های فشار خون نظیر سنبل الطیب ، یولاف ، زنگ چاودار ، سیر ، اکلیل الملک ، سرخ ولیک و رازک استفاده کرد.
گیاهان معطر
عبارتند از گیاهانی که برای بهتر کردن مزه و عطر داروها بکار برده می شوند. و دارای اثر ضد عفونی کننده نیز هستند نظیر : مریم گلی ، بابونه رومی ، اسطوخودوس ، و اکلیل کوهی (مصرف داخلی یا خارجی).
ضد انگل
گیاهانی که علیه انگلهای روده بکار می روند عبارتند از : سرخس نر ، قاز یاغی ، هویج ، پیاز ، شاه تره ، انار ، زبان درقفا ، کدو.
ضد دیابت
از این گیاهان بعنوان کمک درمانی در درمان دیابت (که به معنی تولید کم انسولین در لوزالمعده یعنی جایی که این ماده معمولاً ساخته می شود ، است) استفاده می گردد. این انسولین های گیاهی (گلوکوکنین ها) که مؤثرترین صورت آنها به شکل عصاره های اسیدی می باشد در گیاهانی نظیر : حلبوب ، لوبیا ، مورد صحرایی ، گیاه باباآدم وجود دارند. گیاهان تلخ مانند قنطریون صغیر ، ژنتیان و درمنه نیز مفید هستند.
امراض زنانه
این گیاهان التهابات ماهیچه های صاف در باسن کوچک (رحم ، مجاری ادراری ) و دردهای عادت ماهانه را کاهش می دهند . برخی از این مواد روی رحم و خصوصاً در زمان بارداری (خونریزی رحم پس از وضع حمل یا سقط جنین یا تورم) بعنوان درمان عمومی تحریک کننده تحت نظر دقیق پزشک اثرات سودمندی دارند . این مواد عبارتند از آلکالوئیدهای زنگ ، اکلیل ، کیسه کشیش ، سیاه دانه ، فلفل آبی ، پتانسیل ، سداب ، هوفاریقون .

مواد شیر آور که ترشح شیر را تحریک مینمایند در گیاهانی نظیر حلبوب (نوعی گل شبیه مینا) ، رازیانه انیسون سبز و شنبلیله یافت می شوند

ضد استفراغ
گیاهانی که باعث تسکین حرکات دودی شدید و زیاده از حد معده می شوند در این گروه قرار دارند . داروی بامنازغ این ناراحتی تریاک است ( که چون جزء مواد مخدر است ، قوانین مواد مخدر در این رابطه اعمال می شود). اما گیاهان سرشار از تانن (بخاطر اسید تانیک موجود در آنها که از آن تانالبین استخراج می شود) و ذغال گیاهی ، پوست بلوط و همچنین ترکیبات محتوی )لعاب نظیر دانه های یولاف ، جوشاند جو ، آب برنج ، چای چینی نیز مؤثرند . برای کودکان از هویج سیب زمینی رنده شده (پکتین) پس از قهوه ای شدن آن ، انجبار ، بلوط ، گل محمدی ، مریم گلی ، مورد ، عریده ، توت فرنگی ، د راین مورد استفاده می کنند.
ضد تومور
این گیاهان محتوی مواد ضد توموری (غده) هستند . گیاهانی نظیر دارواش ، نیلوفر آبی و خصوصاً نیلوفر در مناطق حاره و آلکالوئیدی های پروانش دارای این مواد هستند.
سموم گیاهی
مطالعه و بررسی سموم گیاهی به مواد سمی که ریش شیمیایی یا گیاهی دارند و اثرات آنها روی بدن قابل ملاحظه می باشد در این قسمت مورد توجه خاص قرار گرفته است. بطور کلی ماده ای که به بدن انسان آسیب برساند از این گروه تلقی می شود . ارائه تعریفی دقیق از مواد سمی کار مشکلی است واغلب مقدار مادهْ مورد مصرف است که مشخص کنندهْ این امر می باشد .مواد فعال موجود در برخی گیاهان داروئی(الکالوئیدها،گلوکوزیدها)سموم خطرناکی برای انسان هستند.در حالی که درصورتمصرف آن مقدارکه در طب مشخص شده است داروهای بسیارمفیدی نیز بایستی بوسیل یک وتخصص انجام شودومسلماً تجویزآنهنیزبایستی از سوی یک پزشک صورت بگیرد.گیاهان دارویی سمی همه به یک میزان دارای سمیّت نیستند.این امر بستگی تام به شرایط رویشگاهی گیاه وزمان چیدن آن در طول روز،شدت مبادلات متابولیکی ودیگر عوامل دارد .در وهله اول چنین به نظر میرسدکه این سموم برای زندگی گیاهان مضّر هستند. در صورتی که عملاً حالت دفاعی گیاه را در برابر دشمنان طبیعی آن افزایش میدهند.

امروزه گیاهان دارویی سمی که از نظر دارسازی اهمیت دارند در مرازع مخصوص بزرگی کشت می شوند(دیژل گل انگشتانه)خشخاش،شاه دانه،گیاهان تیر سیب زمینی ،زنگ). روشهایی نیز برای بالا بردن بازد کاری رابطه با مواد مؤثر آنها بکار گر فته می شوند.

دیاشیلون:که مرهمی آمونیاکی است
گالش انگورک:نام عمومی این درختچه ،انگور فرنگی است.
پوست مخاطها:ازدیاد فعالیت غددچربی در پوست سر وصورت است که برحسب نوع ترشح،باعث پیدایش بعضی بیماریهای پوستی، جوش،غرورجوانی ،ریزش مو،اگزما وغیره می شود.
کاتا لیزورها:یا معین عمل ها ،موادی را گویند که وجودآنهابه مقادیرکم ،موجب سهولت انجام یک عمل شیمیائی می گردد.
پلاگر:نوعی بیماری آند میک است که این بیماری به شکل لکه های قرمزدرصورت ،پشت دست وگردن آغاز می شود.

پلی نوریت:آماس چند عصب

درماتوز:ناراحتی های پوستی

تیفوئید:مولدحصبه

جمع آوری گیاهان دارویی در رویشگاه طبیعی آنها جهت بدست آوردن مواد اولیه به نظر کاری آسان می آید.امّا در واقع این کار نیاز به شناخت وتجزیه دارد. اگر شخصی که می خواهد این نوع گیاهان را جمع آوری کندتجربه ای در این کار نداشته باشد ،خیلی آسان دو نوع گیاه شبیه به یکدیگر را با هم اشتباه نموده که اصولاً ربطی به گیاه دارویی مورد نظر ندارد به خانه می آورد که می تواند مضر ویا حتی سمی باشد بنابراین نه تنها شناسایی دقیق گیاهی که در جستجوی آن هستیم لازم است،بلکه آشنایی با محل رویش،نیازها وشرایط اکوژیک آن نیز از ضروریات بشمار می آید. برخی ازگیاهن در محلهی بسیار خاصی می رویندوبه بعضی دیگر از گیاهان متکی هستند ویا در خاک بخصوص رشد می کنند. دراین میان گیاهانی وجود دارند که دراطراف روستاها،مناطق جنگلی ،ساحلی،باتلاقی،کوهستانی،خشکی پسند،سایه پسند،گیاهان هرز،جلگه ای،باغها ویا حتی گیاهانی که در اماکن مخروبه رشد می کنند.از سوی دیگر هم گیاهان ترجیح میدهند که همراه و درمیان دیگر گیاهانی که دارای نیازهای مشابه هستند برویند. ضمناًبرخی از گیاهن نیز کمیاب بوده باید تحت حفاظت قرار بگیرد.حضور و وجود یک گیاه درطبیعت بستگی به شرایط وعوامل خاصی از نقطه نظر درجحرارت ،میزان نزولات ،نور وروشنایی،آب وموادغذایی،ارتفاع از سطح دریاوغیره دارد. دخالت انسان در طبیعت از قبیل کود پاشی ،زراعت ،برداشت علوفه،مصرف سموم علف کش یا حشره کشهای مختلف از عواملی هستند که رشد این قبیل گیاهان را محدود می کند.حتی گاهی براثر این دخالته برخی از گیاهان بصورت جبران ناپذیری درموطن خویش از بین می روند. بنابرین برداشت وچیدن گیاهان دارویی درطبیعت نیازمند به داشتن اطاعات کافی برای شناخت گیاهان ،رویشگاه ونیز

بیولوژیکی آنهاکه مشخص کننده بهترین وقت برداشت آنهاست می باشد. به غیر از گیاهان سالم نباید گیاه دیگری را چید. گیاه نبایستی هیچگونه خرابی یا بریدگی داشته باشد و باید بخوبی رشد نموده و در آغاز فصل خشک شدن، چیده شود. جمع‌آوری باید گونه به گونه صورت بگیرد و هر گونه در سبد یا ظرفهای کاغذی جداگانه جمع‌آوری شود. سپس آنها را عمل آورده و هر چه سریعتر قبل از پلاسیده شدن خشک شوند.
کشت گیاهان دارویی
نیاز صنعت داروسازی برای بدست آوردن مواد موثره گیاهان به حدی زیاد است که امکان بدست آوردن آن از طبیعت غیرممکن است. بنابراین بسیاری از این گیاهان بایستی در مزارع بزرگ کشت شوند.
در اینجا یک رشته عوامل اساسی نیز باید برای اینکه گیاه کیفیت و میزان مواد موثره خود را حفظ نماید در نظر گرفته شوند.

در این قسمت از چند عامل اساسی نام می‌بریم: اول انتخاب بهترین گونه و حتی بهترین واریته آن، بکار بردن دقت کافی در انتخاب بذر، قلمه و غیره، مطالعه و انتخاب ماشین‌آلات لازم برای کشت و برداشت مطابق آنچه که در کشاورزی صورت می‌گیرد و طرز صحیح خشک کردن آنها. در هنگام کشت یک گیاه دارویی باید نیازهای طبیعی هر گونه را در نظر داشت که ذیلاً بطور اجمال به پاره‌ای از آنها اشاره می‌شود:
خاک، آب‌وهوا: باید طبیعت زمین و آب و هوای مورد نیاز هر گیاه، مقدار حرارت، نور و آب مورد نیاز آن در نظر گرفته شود.

کشت قبلی، حاصل‌خیزی: تناوب مناسب کت براساس تکنیکهای کشاورزی و همچنین مقدار صحیح مواد غذایی (ازت، فسفر، پتاس، کلسیم) و میکروالمان و اولیگوالمان مورد نیاز از قبیل (روی، مس، بر و غیره).
آماده نمودن زمین و بذرپاشی: آماده نمودن بستر کاشت قبل از بذرپاشی از قبیل: شخم، دندانه‌کشی، کودپاشی، کرت‌بندی و بذرپاشی با فواصل مناسب و آبیاری.
مراقبتهای زمان داشت: وجین علفهای هرز بطور مداوم، افزودن کودهای حیوانی یا شیمیایی، جابجا نمودن احتمالی گیاهان آسیب دیده و ناقص.
برداشت: مشخص کردن زمان بهینه، مراحل جمع‌آوری، خشک کردن سریع و تهیه دارو.
طرز تکثیر گیاهان دارویی
گیاهان دارویی از طریق جنسی یا غیرجنسی تکثیر می‌شوند. در رابطه با کاشت این گیاهان کشت آنها به مقدار زیاد اقتصادی‌ترین روش است. در این رابطه باید بذرهای مناسب از انواع انتخاب شده (بخاطر بازده بالا و میانگین بالای مواد موثره آنها) کشت شوند. بذرها باید بطور خطی کاشته شده و گاهی میان چین شده و در فواصل بیشتری
دوباره کاشته شوند. تمام کشت باید براساس اصول جاری کشاورزی وجین، آبیاری و کود داده شود.
گیاهان اغلب از طریق غیرجنسی یعنی قلمه ریزوم و پاجوش (مانند نعناع، توت‌فرنگی) تکثیر می‌‌شوند. گیاهانی مانند مرغ و سوسن‌بری از طریق تقسیم ریشه، قلمه و پاجوش تکثیر می‌شوند. و بالاخره گیاهانی نظیر ختمی، زنجیل شامی توسط جوانه‌های نابجای ریشه و سیر به کمک پساز تکثیر می‌گردند.
در مبارزه با گیاهان هرز، بیماریها و انگلها بایستی تا حداکثر امکان از استفاده از مواد شیمیایی خودداری نمود، چرا که باقی‌مانده این مواد می‌تواند برای بدن مضر باشد.
روشهای برداشت، آماده‌سازی، خشک کردن و نگهداری گیاهان دارویی چیدن (بریدن یا شکستن) قسمتی از گیاه که بهتر است به کمک چاقوی تیز یا اگر آن قسمت چوبی است توسط قیچی باغبانی انجام شود، در قسمت جدا شده باعث یک سری تبدیلات بیولوژیک شده و یاخته‌های گیاهی شروع به ضعیف شدن می‌کنند. جدا شدن قسمت هوایی از ریشه قبل از هرچیز قطع جریان مواد غذایی و تعرفی را باعث شده و آبی که مواد غذایی در آن محلول است، و به سمت بالا می‌رود متوقف می‌‌شود. در صورتی که گیاه فوراً به صورت ورقه‌های نازک در معرض هوا پهن نگردد، خطر گرم شدن آن می‌رود. زیرا آنزیمهایی که در گیاه وجود دارند، و قبلاً تشکیل مواد محرکه را می‌داده‌اند، شروع به تجزیه شدن می‌کنند.
فعل و انفعالات تخریبی در گیاه جانشین اعمال اصلی سنتز آلی شده و مواد تولید شده از نقطه‌نظر شیمیایی دچار تغییراتی می‌شوند. این تبدیلات بوسیله عواملی مانند بو (در پیاز، سیر، سنبل الطیب) تظاهر می‌کنند. از سوی دیگر طریقه غلط خشک کردن گیاه نیز مقدار مواد تخریب شده را که ارزش درمانی ندارند بالا برده و در نتیجه گیاه کیفیت خود را از دست می‌دهد.
مواد اولیه موجود در گیاهان بایستی به تناسب طبیعت خاص گیاه مورد نظر و کاربرد درمانی آنها با انجام یک رشته اعمال شیمیایی یا مکانیکی عمل آورده شوند. روشهای آماده نموده گیاه پس از جمع‌آوری و در هنگام آماده کردن آن، با دستورات دقیق مشخص شده‌اند. دستوراتی که بر اثر تجربیات طولانی و اندازه‌گیریهای بسیار مقدار مواد موثره گیاهان بدست آمده‌اند. این
دستورات شامل طرز برداشت یا جمع‌آوری، خشک کردن، پوست کردن، خرد کردن، حذف برخی قسمتها، آسیاب کردن، الک کردن، کوبیدن، بودادن (روی آتش گذاشتن) و حتی طرز تخمیر گیاهان می‌گردد. هر کدام از این اعمال برای حفظ و قابت نگاه داشتن مواد موثره موجود در نوعی گیاه است.
خشک کردن گیاهان دارویی مانند دیگر گیاهان مفید (از قبیل ادویه‌جات و گیاهانی که مصارت صنعتی دارند) باید بوسیله خود تولید کننده یا جمع کننده آنها انجام شود. زمان جمع‌آوری گیاه در طبیعت یا در مزرعه در ارتباط با وجود حداکثر ماده موثره موجود در گیاه در طول رشد آن انتخاب می‌شود. معمولاً گیاه جمع‌آوری شده باید هر چه سریعتر در معرض خشک شدن قرار گیرد تا از آسیب‌دیدگی در هنگام پژمردگی جلوگیری شود. در اکثر موارد، از روش خشک کردن گیاه زیر نور مستقیم خورشید استفاده نمی‌شود. چرا که نور خورشید باعث از بین رفتن مواد اولیه گردیده و گیاه به سرعت زرد و قهوه‌ای می‌شود. گیاهانی که برای اسانس‌گیری جمع‌آوری می‌شوند، با عمل خشک کردن در نور خورشید، یک سوم و گل گندم و نعناع یک پنجم مواد اولیه خود را از دست می‌دهند. در برخی از موارد استثنائاً قرار دادن گیاه برای مدت کوتاهی در نور

آفتاب قبل از این که گیاه در یک محل سرپوشیده که دارای جریان هوا بوده و یک هواکش نیز داشته باشد، توصیه می‌گردد.
خشک کردن یک گیاه به معنای گرفتن تدریجی رطوبت گیاه است. اغلب قبل از خشک کردن برای از بین بردن گردوخاک و آشغالها و خاک چسبیده به آن لازم است گیاه برای مدت کواتاهی در جریان آب شستشو شود.
اگر خشک کردن برگها کار نسبتاً آسانی است، در مورد ساقه‌ها و سرشاخه‌ها وضع بصورت دیگری است. عمل خشک کردن باید آنقدر ادامه یابد تا بتوان گیاه را کوبیده و پودر نمود و قسمتهای سخت نیز بایستی در صورت خم شدن به آسانی بشکنند. اگر گیاه بیش از حد خشک شود ضمن جذب گردوغبار مقداری از مواد فعاله موجود در آن نیز از بین می‌رود و برعکس اگر به مقدار کافی خشک نشود و کمی مرطوب باقی بماند، در مدت نگه‌داری گندیده و خراب می‌شود. در تابستان در یک محل سرپوشیده معمولاً گلها در مدت ۳ تا ۸ روز و برگها در مدت ۴ تا ۶ روز خشک می‌شوند، اما در پائیز و بهار باید وقت بیشتر برای آن صرف شود. برخی از گیاهان دارویی که به خاطر استفاده از میوه‌شان کشت می‌شوند، (نظیر: انیسون، زیره

، رازیانه) یا برای سرشاخه‌هایشان (مانند: مرزنگوش و آوریشن) را می‌توان ابتدا برای مدتی به حال خود رها نمود. به شرطی که زیر باران یا نور آفتاب قرار نداشته باشند.
در کارخانه‌های صنعتی از خشک کنهایی استفاده می‌شود که دارای حرارت‌سنج و رطوبت‌سنج قابل تنظیم بوده و سیستم جریان هوا داشته باشد. برای خشکانیدن گیاه، قرار دادن آن روی منبع حرارت مناسب نیست و بهتر است که از یک خشک‌کن برقی با قطع و وصل خودکار استفاده شود.
با این وجود بهترین نتیجه را گرمای طبیعی بدست می‌دهد. در زمستان باید گیاهان را در اتاقی گرم و در تابستان در یک انباری در سایه و در محلی که هوا جریان داشته باشد بگذارید. قسمتهای گیاه را بصورت قشری نازک روی یک سبد چوبی که قبلاً میوه و یا سبزیجات در آن بوده بگسترانید. چون ته این سبدها مشبک است امکان جریان هوا در آن هست، که این خود یک امتیاز بشمار می‌رود. این سبدها را ضمناً می‌توان روی هم نیز قرار داد. اگر می‌خواهید بیش از مقدار مصرف خانواده گیاه خشک نمایید، می‌توانید از روش قفسه‌‌بندی استفاده کنید، به شکلی که
بتوان بر حسب نیاز در مدت خشک کردن این مواد را برگردانده و به قسمتهای مختلف آن هوا رساند.
خشک کردن گیاهان روی زمین به هیچوجه روش مناسبی نیست و زیر آنها نبایستی روزنامه پهن نمود، بلکه باید از کاغذ سفید کاملاً تمیز استفاده کرد.
گیاهان کامل را می‌توان بصورت بسته یه دسته آویزان نمود به شکی که گلی به طرف پایین و در هوای آزاد مثلاً در کنار یک پنجره قرار بگیرد. از این روش برای خشک کردن گلهای تزئینی برای درست نمودن دسته‌های خشک (گیاهان، خارها، گیاهانی با گلهای بادوام و گیاهانی با گلهای غشائی) نیز استفاده می‌گردد.
از گلهای که بایستی رنگ اولیه خود را حفظ نمایند، مراقبتهای خاصی بعمل می‌آید. (نظیر بنگ سفید). دانه‌ها و میوه‌هایی که خشک بوده و آب کمی داشته باشند. برای خشک کردنشان اشکال چندانی بوجود نمی‌آید.
هر نوع از گیاهان بایستی جداگانه خشک شوند. تا در شناسایی آنها اشکالی ایجاد نشود. پس از خشک کردن نیز باید توجه زیادی در رابطه با انبار کردن آنها نمود.
این کار بستگی به نوع مواد موثره موجود در گیاه دارد. همه داروها بایستی بصورت خشک در تاریکی و در

ظروف بسته و یا در جعبه‌های مقوایی یا بسته‌های کاغذی بصورت موقت نگه داری شوند و در صورتی که مقدار آنها زیاد باشد از کیسه‌های کتانی که دور از نور و رطوبت قرار داشته باشد استفاده می‌گردد.
به هیچوجه نبایستی از مواد پلاستیکی در بسته‌بندی استفاده کرد. در انبارهای بزرگ، معمولاً گیاهان در کیسه‌های کاغذی یا کنفی، در صندوقچه‌های چوبی که با ورقه‌های کاغذ سولفوریزه پوشانده شده شده‌اند یا در جعبه‌های فلزی بر حسب نوع دارو نگاه داری می‌شوند.
برخی از این داروها در برابر رطوبت هوا بسیار حساس هتند و به همین دلیل هم باید منحصراً در ظروف شیشه‌ای قهوه‌ای و با درپوشهای محتوی سنگ سمباده (شیمیدانها، داروسازها) نگه‌داری شوند. (هر سال باید این داروها را عوض کرد حتی اگر آنها تماماً مورد استفاده برای نگه‌داری ادویه‌جات نیز بکار می‌روند. در میان گیاهان ظریف می‌توان مثلاً از گل بنگ‌سفید به سرعت رطوبت را جذب نموده و به رنگ قهوه‌ای درمی‌آید یا از ریشه جعفری، سنبل خطایی، ختمی، سرخس و غیره نام برد. قسمتهای دیگری از گیاهان نیز وجود دارند که به نور بسیار
حساسند (ریشه ریوند، دانه‌های گل حضرتی، غده‌های رازک).

گیاهانی را که دارای اسانسهای روغنی هستند باید به طرز خاصی عمل آورد. قسمتهای بیرون از خاک این گیاهان را نه در زمان خشک کردن و نه پس از آن برای این که اسانس آن از بین نرود قطع نمی‌کند.
این نوع گیاهان را نیز بیش از یک سال نمی‌توان نگاه دات. در رابطه با ذخیره آن دسته از گیاهان دارویی که موااد اولیه داروها از آنها تهیه می‌شود باید توجه خاصی به آنها مبذول داشت (نظیر زنگ گندم، دیجیتال، شاه‌بلوط).
با توجه به ظرافت زیاد آنها اغلب بایستی وضعیت این گیاهان نگه‌داری شده به دقت مورد بررسی قرار گرفته تا رطوبت، کپک و حشرات که باعث از بین رفتن ارزش دارویی آنها می‌شوند، گیاه را از بین نبرند. درباره هر گیاه ما توضیحات و توصیه‌هایی تکنولوژیکی برای حفظ آنها ارائه داده‌ایم.
ریشه و ریزوم: ریشه قسمت زیرزمینی گیاه را تشکیل می‌دهد. ریشه‌ها در اشکال مختلف از قبیل ریشه ساده یا منشعب، مخروطی، استوانه‌ای، کلافی و غیره دیده می‌شوند. ریزوم نوعی ساقه خزنده زیرزمینی است که تولید ریشه‌نابجا می‌کند مانند زنبق. ریشه و ریزوم را در دوره خواب گیاه یعنی در هنگامی که بیشترین مقدار مواد موثره در آنها موجود است جمع‌آوری می‌کنند. گاهی این کار در بهار نیز انجام می‌گیرد. بهترین هنگام برای جمع‌آوری یشه و ریزوم گیاهان دائمی حدود سالهای

ریشه دوکی شکل مهر گیاه (Mandragra officinalium) شکل بدن آنسان را به یاد می‌آورد.
مهر گیاه محتوی آلکالوئیدهای مشتق از تروپان با اثر تخدیر کننده است و در قرون وسطی از گیاهان سحرآمیز و دارویی به شمار می‌رفته است. چنین تصور می‌رفته که این گیاه قادر است که از مالک خود در برابر ارواح خبیثه محافظت کرده و برای وی موفقیت و خوشبختی به ارمغان بیاورد.

دوم و سوم و برای گیاهان دوساله پائیز اولین سال است. هنگام جمع‌آوری گیاهان کمیاب همیشه یک قسمت از ریشه را در خاک رها می‌کنیم تا شاید دوباره سبز شود. ریشه وریزوم را قبل از خشکاندن بایستی سریعاً و به مدت کوتاهی با آب جاری شست تا گردوخاک، قسمتهای آسیب دیده و دیگر مواد زائد آن پاک شود.
پاک کردن با برس یا وسایل دیگر توصیه نمی‌شود. بعنوان مثال در مورد سنبل الطیب سلولهای سطحی آن سرشار از اسانس روغنی است.
ریشه‌های نازک با حرارت طبیعی خشک می‌شوند، اما ریشه‌های کلفت را بصورت طولی بریده و بعنوان مکمل از خشک کن برای جذب رطوبت و خشکاندن استفاده می‌شود تا سخت شده و با خم کردن به راحتی شکسته شود. در هنگام انبار نمودن آنها باید دقت کرد تا حشرات در میان آنها نباشند.
پوست بعضی از ریشه و ریزومها را باید کنده و نوعی حالت تخمیری به آنها داد مانند: زنبق ریوند، ژنتیان و ختم
این که گیاه یکباره عاری از برگ نشده و صدمه نبیند، نبایستی همه برگهای آن را چید. برگهای جمع‌آوری شده باید جوان، شاداب، سالم و عاری از علائم بیماری یا آفت باشند و باید از تلمبار کردن و مچاله نمودن آنها در سبد یا ساک بر روی هم خودداری کرد.

برگ گیاهانی از قبیل بارهنگ، پنیرک، انگور فرنگی سیاه، ختمی و توت‌فرنگی در صورت تلمبار شدن روی هم به آسانی شروع به گرم شدن می‌کنند و برگهای گل انگشتانه در صورت مچاله شدن گلوکوزید موجود در حود را از دست می‌دهند. برای این که از این پیش‌آمدها جلوگیری شود لازم است که گیاهان را بصورت لایه‌های نازک گسترده و خشک نمایند. در مورد گیاهان اسانس‌دار باید از قرار دادن آنها در برابر نور مستقیم خورشید یا حرارتهای مصنوعی بالاتر از ۳۵ درجه سانتیگراد اجتناب کرد.
گل: گلها برگهای شکل یافته‌ای هستند که روی یک شاخه کوتاه جای گرفته‌اند، گلها می‌توانند بصورت ساده و یا گل‌آذینی به شکل خوشه‌ای، چتری، محوری، سنبله‌ای، انتهایی و غیره باشند.
بهترین زمان برای جمع‌آوری گلها هوای خشک و هناگ ظهر است که گلها هوای خشک و هنگام ظهر است که گلها کاملاً باز شده باشند. صبحها و هوای مرطوب برای این کار مناسب نیستند. گاهی این جمع‌آوری محدود به قسمتهایی از گل می‌شود (گلبرگ پنیرک، خشخشاش). گلها با دست و یا با کمک یک شانه (مانند بابونه) چیده می‌‌شوند، آنها بسیار آسیب‌پذیر هستند. برای حمل و ذخیره نمودن هرگز نباید از وسایل پلاستیکی غیرقابل نفوذ نسبت به هوا استفاده کرد. از نقطه‌نظر بیوشیمی گلها نسبت به اثرات محیط اطراف خود حساس و آسیب‌پذیرند و ضمناً در مرحله خشک کردن باید رنگ اولیه خود را حفظ کنند. هنگامی که به مدت طولانی انبار شوند قهوه‌ای شده و عطر آنها تغییر می‌کند. که در آن صورت باید آنها را فوراً با مواد تازه تعویض کرد.
از گیاه تا دارو
گیاه تازه و زنده که دارای مواد دارویی است به نام گیاه مادر شناخته می‌شود. در این حالت او دقیقاً یک دارو نیست و بصورت دارو نیز در نخواهد آمد مگر این که اعمالی را که برایتان توضیح دادیم خصوصاً در رابطه با خشک شدن روی آن انجام شود. امروزه کارهایی از قبیل خرد کردن، آسیاب کردن، الک کردن، مخلوط کردن گیاهان به صورت مکانیزه در آتلیه کارخانه‌های داروسازی انجام می‌شود. و تنها عمل دستی که نیاز بسیاری به تمرین و تجربه نیز دارد، کندن پوست برخی از قسمتهای گیاه است مانند ریشه ریوند ختمی و غیره.

گیاهان دارویی خشک شده یا قسمتهای مورد استفاده آنها را داروهای گیاهی می‌نامند. بر حسب قسمتی از گیاه که این داروها از آن حاصل می‌شوند به آنها نامهای لاتین به شرح زیر داد شده است:
سرشاخه: Herbil
ساقه (تنها): Caulis
دانه: Semen
تاریهای غده‌ای: Glandulae
اسپور: Sporae
ریشه: ریزوم (ساقه زیرزمینی): Rhizoma
غده: Tuber
پیاز: Bulbus
پوست میوه: Pericarpium
دمگل: Pedoncule
قسمت جوان انتهای ساقه: Sommitates
جوانه: Gemma
برگ: Folium
چوب: Lignum
پوست: Cortex
گل: Flos
کلامه: Stigma
میوه: Fructus
دانه سبزیجات: Faba
سته: Bacca
در کنار این قسمتها شیره و عصاره (Succus)، رزیتها (Resinae)، صمغ رزینها (Gummiresinae) و بلسان (Balsamum) نیز برداشت می‌شوند.
نام داروها نیز برخی مواقع طرز تهیه و یا عمل آوردن آنها را نیز مشخص می‌کند:
طبیعی: Naturalis
بریده: Concissa
پوست کنده: Mundata
پودر: Pulvis
گیاهشناسی فارماکولوژی ضمن این که درباره شناسایی گیاهان دارویی و تعیین گونه و جنس آنها بحث می‌کند، رشته خاص دیگری به نام فارماکونوزی دارد که خود داروها را مورد مطالعه قرار داده و این رشته داروها، وضعیت آنها و ساختمان میکروسکپی آنها را که به مقدار زیادی کیفیت داروها را مشخص نموده و هویت آنها را چه سناخته و یا ناشناخته تعیین می‌نماید، تشریح می‌کند.
اطلس‌های میکروسکپی داروهای مورد مصرف قسمت مهمی از مطالعات داروسازی را تشکیل می‌دهد. اطلس‌ها برای شناساندن این تولیدات از نقطه‌نظر فرمول بیوشیمی آنها به داروسازان برای تولید مواد موثر ضروری است.
سری دوم
مواد مؤثره شیمیایی و گیاهی تا زمانی که بعنوان دارو مورد مصرف قرار گیرند، اعمال مختلفی روی آنها انجام می‌گیرد. یک سری اعمال به نام گالنیک (که به یادبود پزشک دوران قدیم کلو گالین که بخاطر ترکیباتش براساس مواد اولیه گیاهی مشهور شده است نامگذاری گردیده است) بر داروهای گیاهی انجام می‌شود.
پرواضح است که امروزه متخصصین که خصوصاً در صنایع داروسازی وجود دارند، داروهایی به اشکال مختلف مانند: قرص، آمپول، کرم و غیره تحت نامهای تجارتی مختلف تهیه می‌کنند. در عین حال طریقه داروسازی گالنیک نیز در حال حاضر بخاطر این که توجه مردم دوباره به داروهای تهیه شده از مواد طبی ساده و در اکثر موارد با ریشه گیاهی که برخی مواقع به آن نئوگالینیک نیز گفته می‌شود جلب شده یک بار دیگر رونق یافته است.

لابراتوارهای مدرن داروسازی از نظر تکنیکی بسیار مجهزند، و دارای دستگاههای سازنده قرص، دستگاه هموژنیزه کننده، مخلوط‌ کن، عصاره‌گیری، دستگاه گریز از مرکز و همچنین پرکنهای اتوماتیک و دستگاههای کاندیسیونر هستند. در برخی مواقع خصوصاً برای ساختن آمپول از توکلاوهایی برای استریل کردن استفاده می‌شود. چنین تجهیزاتی می‌تواند حتی از گیاهان نیز داروهای موثری (به شکل قرص، جوشانده، کپسول و غیره) که جذب بهتر و تاثیر بیشتر آنها را تضمین می‌کند، تهیه نماید.
همه این روشهای تهیه چه قدیمی و چه جدید را در کدکس و کاربرد کشورهای مختلفی می‌توان یافت. این داروها در همه موارد طبق موازین دقیق فارماکولوژی تهیه می‌شوند (عصاره الکلات، سرکه‌ها، شربتها، تنطورها، داروهای استعمال خارجی و غیره). کدکس در هر مورد طرز تهیه رسمی، شرح داروهای بدست آمده، طریقه بررسی و نگهداری دارو را مشخص نموده است. داروهای تهیه شده در روشهای گالنیک که تاثیرات شدیدی دارند فقط زیر نظر پزشک بکار گرفته می‌شوند. دیگر مواد بصورت آزاد در داروخانه‌ها بفروش می ‌رسند. برخی که به شکل ساده تهیه شده‌اند نظیر جوشانده‌ها، دم کردنیها، پانسمانهای گیاهان طبی را می‌توان بر حسب نیاز بدون داشتن تجهیزات خاصی در منزل تهیه کرد.
اصول حفظ و نگهداری برای داروهایی که در منزل نگهداری می‌شوند نیز باید رعایت شود. همه داروها بایستی در ظروفی که تمیز بوده و نام دارو روی آن نوشته و با شرایط محیط سازگار باشند نگهداری شوند (قوطی یا ظروف دیگر).
آنها را باید بر حسب نوع و ترکیب در جای خشک و دور از نور (و در صورتی که نیاز به درجه حرارت پایین باشد در یخچال) نگه‌ داری نمود.
داروهای تهیه شده از طریق گالنیک معمولاً تاریخ مصرف دقیق ندارند. زیرا مواد مؤثره آنها نسبتاً ثابت است. با این حال داروهایی که خصوصاً بعنوان دم کرده، جوشانده و یا عصاره در منزل تهیه می‌شوند نبایستی به مقدار زیاد و به مدت طولانی نگه ‌داری شوند.
تهیه داروهای پیچیده که بر حسب تجویز پزشکان باید ساخته شوند را به عهده داروسازان می‌گذاریم. این مسئله بسیار مهم است که چنین داروهایی را با چسباندن یک اتیکت (که مشخص کننده نوع و تاریخ تهیه‌اش باشد) بر روی آنها بتوان شناسایی نمود. زیرا هنگامی که تعدادی از این داروها در منزل نگه ‌داری شود اشتباه در تشخیص به آسانی امکان‌پذیر است.
همچنین بایستی احتیاط زیادی کرد تا این داروها در دسترس کودکان قرار نگیرد و باید مراقب بود که در مصارف داخلی و خارجی اشتباهی صورت نگیرد.

داروهای مصرف داخلی
آن دسته از داروها را گویند که:
– باید از طریق دهان (بلعیده شده، یا از طریق مخاط دهان جذب شده و یا در زیر زبان قرار بگیرد) مصرف شوند.
– یا از طریق تزریق آنها (که در این صورت نیاز به تهیه آنها در محیط استریل است) وارد بدن می‌شوند.
داروهای مصرف خارجی
آن دسته از داروها هستند که:
– باید روی پوست بکار روند (نظیر محلولها، کرمها، خمیرها، پودرها، کمپرسها، صابونها، ضماد و غیره).
– یا باید در حفره‌های بدن داخل شوند (بینی، حفره دهانی، غده اشکی، مقعد، مجرای رحم).
– یا باید بخور داده شوند (از طریق تنفس).
جوشانده، مخلوط برای دم کردن
خیسانده‌ها، مخلوط‌ های گیاهی برای دم کردن و معطرات درمانی ترکیبات گیاهی هستند که خرد شده و در برخی مواقع با دیگر مواد دارویی آمیخته می‌شوند.
خیس کردنیها می‌توانند بصورت ساده (هوفاریقون (گل راعی)، زیزفون، بابونه) یا ترکیبی باشند. اگر بخواهیم دیگر مواد ساده (اسید استیک، بی‌کربنات) را به گیاهان اضافه نمائیم، باید گیاه را در محلول این مواد خیس نموده که پس از این که آب آن بخار شد گیاه باقی مانده همراه با این مواد خواهد بود. بعنوان مثال در کدکیس خیسانده ملین این طور شرح داده می‌شود: دانه‌های خرد شده رازیانه را در محلول تارترات سدو-پتاسیک و اسید تارتریک خیس می‌کنند، هنگامی که محلول خشک می‌شود مواد اضافه شده نبایستی آسیبی به خود خیسانده برساند.
گیاهانی که برای تهیه خیسانده یا قرص بکار گرفته می‌شوند بایستی ابتدا خرد و سپس آسیاب شده و بصورت پودر درآیند. برای بدست آوردن اندازه‌های مورد نظر از الک با اندازه‌های مختلف استفاده می‌شود.
الک کردن
شماره مورد مصرف طول یک طرف شبکه توری الک (به میلیمتر) قطر رشته (به میلیمتر)
۱ داروهای خرد شده ۳/۶ ۳/۲
۲ داروهای خیلی خرد شده ۱۵/۳ ۲۵/۱
۳ داروهای کاملاً خرده شده ۲ ۱
۴ داروهای کوبیده شده دانه درشت ۸/۰ ۵/۰
۵ داروهای کوبیده و نرم شده ۲۵/۰ ۱۶/۰
۶ داروهای کوبیده و خیلی نرم شده ۱۲۵/۰ ۰۸/۰
۷ داروهای پودر شده ۰۸/۰ ۰۵/۰
سعی خواهد شد که در صورت امکان گردی را که هنگام خرد کردن گیاهان برای دم کردن بوجود می‌آید جدا کنیم.
برای تهیه مخلوطی از گیاهان بعنوان دم کرده هر کدام از عناصر این مخلوط را باید ترجیحاً در یک پاکت کاغذی (چون در اینجا گیاهان سبک و پرحجم هستند) بطور جداگانه وزن نمود. هنگامی که همه گیاهان توزین شدند همه را روی یک ورقه کاغذ سفید و تمیز ریخته و به کمک یک قاشق و یا قطعه‌ای کاغذ بریستول بهم می‌زنند. این نوع مخلوط براساس وزن تهیه می‌شود. و از گیاهی که بیشتر از همه در ترکیب بافت می‌شود شروع می‌کنند (بجز میوه‌ها و دانه‌ها). میوه‌ها و دانه‌ها یا رزین‌ها را اول به تکه‌های درشت تقسیم نموده و بعد به مخلوط اضافه می‌کنند.

سپس گرد تولید شده در این مخلوط را بوسیله الک شماره ۵ جدا نموده و دوباره مخلوط را به هم می ‌زنند. از مخلوط کردن ترکیبات تازه تهیه شده با دیگر مواد قدیمی بایستی خودداری شود.
برای تهیه کمپرس‌ها باید گیاهان دارویی را بصورت دانه‌های درشت ساییده شده تهیه کرده و بایستی برای جلوگیری از هر نوع اشتباهی جمله «برای کمپرس، مصرف خارجی» روی جعبه آن نوشته شود.
برای اندازه‌گیری دم کرده‌ها از یک قاشق مرباخوری یا سوپ‌خوری استفاده می‌شود. بجز موارد ذکر شده معمولاً برای یک لیوان متوسط آب (حدود ۱۵۰ میلی‌لیتر) در صورتی که مخلوط شامل برگ، شاخه برگدار یا گل باشد یک قاشق سوپ‌خوری (حدود ۳ گرم) اگر مخلوط محتوی ریشه، چوب، میوه یا ساقه زیرزمینی باشد یک قاشق مرباخوری (حدود ۵/۱ گرم) مصرف می‌گردد.
مخلوط‌های دم کردنی بایستی در جعبه‌های در بسته دور از نور و رطوبت نگه‌داری شوند. در رابطه با گیاهان دارویی که دارای مواد بسیار سمی هستند (دیژیتال، داواش، بنگ‌دانه، بلادون، تاج‌الملوک) مقدار و اندازه آن بایستی بوسیله پزشک تجویز شود.

عصاره‌ها
در کنار دم کردنی‌ها، طب طبیعی در بسیاری از موارد از عصاره گیاهان نیز مصرف می‌کند. عصاره‌کشی از گیاهان به این طریق انجام می‌شود که آنها را در محلولی قرار می‌دهد، آنگاه تحت تاثیر محلول مواد فعال آنها آزاد می‌شوند. این کار را می‌توان در درجه حرارت سرد، گرم، در آب، در الکل و غیره انجام داد. برخی مواقع عصاره غلیظ بدست می‌آید.
خیس کردن، خیسانیدن
منظور عصاره‌گیری در درجه حرارت طبیعی محیط است (۱۵ تا ۲۰ درجه). مایع بکار رفته می‌تواند آب، الکل و در برخی موارد شراب باشد. مدت خیس کردن بستگی به خواص خود گیاه دارد. خیساندن گیاه در آب نباید برای مدت طولانی انجام شود چرا که در آن صورت امکان تخمیر شدن و یا کپک زدن گیاه وجود دارد. گیاهان دارویی محتوی لعاب (کتان، ختمی) بایستی حدود نیم ساعت و گیاهان معطر یا تلخ بین دو تا دوازده ساعت خیسانده شوند. برای خیساندن از یک جزء گیاه و بیست جزء آب یا الکل استفاده می‌شود. زمان خیساندن نیز معمولاً بر حسب ساعت مشخص می‌شود.
پرکولاسیون
در این مورد عمل عصاره‌گیری در حرارت محیط (۱۵ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد) به کمک مایعی که جریان دارد انجام می‌گیرد.

این روش برای استخراج مواد سمی معمول است.
روش تحلیلی
در این روش از درجه حرارت بالاتری استفاده می‌شود، اما با وجود این حرارت از ۵۰ درجه سانتیگراد تجاوز نمی‌کند. در اکثر موارد برای عصاره‌گیری از حرارت ۳۵ تا ۴۰ درجه سانتیگراد استفاده می‌شود. این عمل حداقل به مدت نیم ساعت و حداکثر ۲۴ ساعت ضمن تکان دادن گهگاه ظرف ادامه پیدا می‌کند. از این روش در رابطه با قسمتهای سخت گیاه یا گیاهانی که دارای موادی هستند که به سختی حل می‌شوند استفاده می‌گردد.
دم کردن
دم کردن یا گرفتن عصاره بوسیله آب متداولترین و قدیمیترین روش بکار بردن داروهای گیاهی است. این روش به این صورت است که ابتدا روی گیاه که به طرز صحیحی خرد شده آب جوش ریخته، سپس آن را به مدت پانزده دقیقه در یک ظرف بسته که شیشه‌ای یا چینی باشد گذاشته و گاهی آن را هم می‌زنند. و بالاخره مایع را از پنبه، کاغذ صافی، الک با شبکه ریز یا ظرف شیشه‌ای مشبک عبور می‌دهند. بجز مواردی که شکل خاص دیگری تجویز شده است، معمولاً ۱۰ گرم مایع برای یک گرم گیاه بکار برده می‌شود. اگر گیاه سمی باشد، مسلماً تنها پزشک باید مقدار مصرف را تعیین کند.
دم کرده ریشه شیرین بیان یا ختمی را از قطعه‌های نسبتاً بزرگ این گیاهان تهیه می‌کنند، و برای دم کرده دانه‌های کتان از دانه‌های کامل آن استفاده می‌شود. همه گیاهان معطر را می‌توان از طریق تهیه اسانسهای روغنی و اسانسهای فرار آنها که در درجه حرارتهای بالا تبخیر می‌شوند مورد استفاده قرار داد.
جوشانده‌ها
در این روش برای بدست آوردن عصاره گیاه آن را برای مدتی با آب می‌جوشانند. قسمتهای مختلف گیاه (شاخه برگدار، ریشه، برگ، گل) که به طرز صحیحی قطعه‌قطعه شده‌اند در آب لوله‌کشی خیس شده و به مدت ۱۵ دقیقه جوشانده می‌شوند. قسمتهای سخت گیاه تا یک ساعت (ضمن دقت در اضافه نمودن آب تازه به جای آبی که تبخیر شده است) جوشانده می‌شوند. سپس جوشانده را با یک تکه پارچه کاملاً صاف نموده و با کمک لوله آزمایش مدرج به مایع بدست آمده آب اضافه می‌کنند. معمولاً برای جوشاندن نسبت گیاه به آب یک به ده است البته بجز گیاهانی که دارای لعاب هستند (از قبیل ختمی و دانه کتان) که این نسبت یک به بیست است.
ضمناً جوشانده ثعلب (نسبت به تعداد غده‌ها) نیازی به صاف کردن ندارد.
جوشانده را نمی‌توان نگه ‌داری نمود و بایستی بصورت تازه در هنگام نیاز به مصرف رسانده، با حداکثر ۱۵۰ تا ۲۰۰ گرم آن را برای مصرف دو تا سه روز تهیه کرد.
جوشانده ریشه ختمی یا دانه کتان را واقعاً نمی‌جوشانند بلکه آنها را در درجه حرارت محیط به مدت ۳۰ دقیقه می‌خیسانند. البته قبل از این کار بایستی دانه‌های کتان را به دقت در آب شست.
عصاره‌گیری

در اینجا منظور گرفتن عصاره کم و بیش غلیظ بوسیله خیساندن آن در آب، الکل، اتریا به کمک مخلوطی از این مایعات است. این عصاره را به صورت قطره و یا در ترکیبات مختلف مصرف می‌کنند.
عصاره‌ها بر حسب غلظت آنها به چند گروه به شرح زیر تقسیم می‌شوند:
۱- عصاره‌های مایع
۲- عصاره‌های سیال
۳- عصاره‌های غلیظ
۴- عصاره‌های خشک
از عصاره‌هایی که دارای غلظت کمی است می‌توان از عصاره پونه نام برد و عصاره سیالی که غلظت آن شبیه عسل تازه باشد، مانند عصاره سرخس نر و عصاره بلادون که عصاره‌ای غلیظ است و در حرارت معمولی بصورت مایع نیست. این نوع عصاره‌ها شامل ۸۰ درصد مواد خشک و ۲۰ درصد آب هستند. عصاره‌های خشک بصورت پودر نیز موجودند که دارای ۵ درصد آب می‌باشند. از جمله این نوع عصاره‌ها می‌توان از عصاره ریوند نام برد.

تنطورها
در اینجا منظور عصاره گیاهان دارویی است که به کمک حلالهای مختلفی نظیر الکل، اتر الکل و شراب بدست می‌آید. نام تنطور نشانگر مایعی است به رنگهای مختلف بر حسب اجزاء متشکله آن و طرز تهیه آن معمولاً در کدکس یا در نسخه‌های داروسازی شرح داده می‌شود.
تنطورها معمولاً به دو نوع تقسیم می‌شوند: تنطورهای ساده که فقط از یک نوع گیاه خشک شده حاصل می‌شود، نظیر تنظور بلادون یا تنظور قصب الذیره؛ تنطورهای مرکب که از چند ترکیب گیاه مختلف تهیه می‌شود که بعنوان مثال می‌توان تنطور تلخ و تنطور ترکیبی ریوند را ذکر نمود.
در بسیاری از موارد الکلات‌هایی که مستقیماً از خود گیاهان یا از عصاره خشک آنها تهیه می‌شود، استفاده می‌گردد.
در اینجا از روشهای حل کردن، خیساندن، پروکولاسیون، یا عصاره‌گیری از گیاهان خرد شده بر حسب روشهای مشخص استفاده می‌شود بعنوان مثال: برای تهیه تنطور ژنتیان به این شکل عمل می‌شود که ابتدا ۲۰۰ گرم ژنتیان را در ۹۵۰ گرم الکل در یک ظرف در بسته ریخته و به مدت هفت روز در محل تاریکی قرار داده و گهگاه آن را هم می‌زنند، سپس آن را با فشار صاف کرده و دوباره مقداری الکل به آن اضافه کرده و مجدداً با فشار صاف می‌کنند، مایع بدست آمده را حداقل دوازده ساعت بدون کمترین حرکتی در جائی قرار می‌دهند تا کاملاً ته‌نشین شود و سپس آن را از کاغذ صافی عبور داده و صاف می‌کنند. در این حالت بایستی ۱۰۰۰ گرم تنطور بدست آید.
بسیاری از تنطورها از طریق دهان و به شکل قطره یا با قاشق مصرف می‌شوند و برخی از آنها نیز دارای مصارف خارجی هستند مانند مالش‌ لثه‌ها با تنطور مازوج و غرغره‌ها.
سرکه‌های معطر
این تنطور را بوسیله الکل و سرکه تهیه می‌کنند. از این گروه سرکه معطر و سرکه آقطی را می‌توان نام برد.
شراب طبی
این مایعات از مخلوط عصاره گیاهی (قصب‌الذیره، ژنتیان) با مالاگا یا شرابهای دیگری که حتی‌الامکان سفید باشند تهیه می‌شود.
روغنهای طبی
این مواد از محلول داروهای گیاهی بصورت مایع (یا سایر صور دارویی) با یک روغن چرب تشکیل می‌شود. از این روغن در مصارف داخلی و خارجی و در صورت استریل بودن حتی بصورت آمپول نیز استفاده می‌نمایند. به بیان دقیقتر این گروه شامل همه روغنهای گیاهی (از قبیل آفتاب‌گردان، بادام، زیتون) می‌شود.

مرهم‌ها
این مواد کم و بیش مایع و گاهی اوقات به شکل ژله می‌باشند که در حرارت بدن بصورت مایع در می‌آیند. آنها محتوی مواد دارویی به شکل محلول، سوسپانسیون یا امولسیون در یک مایع هستند و برای استعمال خارجی بکار می ‌روند. در اینجا از مرهم معروف اوپودلدوچ که علیه دردهای روماتیسمی بکار برده می‌شود و در این گروه قرار دارد نام می‌بریم. به همین منظور از داروهای گیاهی (اسانسهای طبیعی، روغنها و صابونها) محلول در الکل نیز استفاده می‌شود (نظیر ماده جوهری یا اسانس اسطوخودوس). از خیساندن برگهای بنگدانه

دستگاه حب‌سازی که بصورت دستی در داروخانه‌ها براساس دستورالعمل‌های تائید شده بکار می‌رفته است. این دستگاه شامل یک صفحه چوبی و یک کارد فلزی و روی صفحه شیارهای فلزی با همان ابعاد برای تقسیم کردن ماده اولیه قرصها به تعداد معینی قرص تعبیه شده است. قرصها را پس از برش اولیه شکل داده و خشک می‌کرده‌اند.
(ژوسکوام) در روغن و در مجاورت الکل و آمونیاک روغن بنگدانه بدست می‌آید. و به روش مشابه می‌توان روغن هوفاریقون را نیز تهیه کرد.
آبهای معطر طبی
آبهای معطر، محلولهای اشباع شده اسانسهای روغنی در آب هستند و اکثراً الکل نیز به آنها اضافه می‌شود. آنها را باید بصورت تازه مصرف نمود و بیشتر از یک ماده نبایستی نگاه داشت.
آب ضد نفخ معده طرفداران زیادی دارد. این آب را از گیاهانی نظیر زیره سبز، گشنیز، رازیانه، لیمو و نعناع تهیه می‌کنند و طرز تهیه آن به این ترتیب است که اسانس هر یک از گیاهان فوق را به نسبت ۱/۰ گرم در ۴/۲ گرم الکل ۹۵ درجه حل کرده و ۵ گرم تالک و ۱۰۰۰ گرم آب به آن اضافه نموده و سپس محلول را صاف می‌کنند. آب قرمز نفخ معده را نیز به طریقه‌ای شبیه به همین روش، تهیه می‌کنند.
شربتها
شربتها محلولهای غلیظ شکر هستند که بوسیله آب یا عصاره گیاهان دارویی تهیه می‌گردند که البته می‌توانند شامل دیگر عناصر نیز باشند. این شربتها خوراکی می‌باشند. از میان آنها شربت ترکیبی پونه یا شربت ساده ختمی، تمشک، بارهنگ را می‌توان نام برد این طرز تهیه گالنیک خصوصاً در مورد طب کودکان که اغلب بعنوان ضدسرفه و خلط ‌آور بکار می‌رود مورد توجه قرار گرفته است.
حب‌ها
فرآورده سختی هستند که به شکل دقیقی اندازه‌گیری شده و برای مصرف خوراکی بکار می ‌روند. برای تهیه آنها بایستی در کنار مواد مؤثره اصلی از مواد مختلف کمکی دیگری که اغلب ریش گیاهی دارند (شیرین بیان، عصاره شیرین بیان، پودر ریشه ختمی، پودر ریشه سنبل‌الطیب، ژنتیان، عصاره لوور و غیره) استفاده کرد.
حبها باید کروی شکل بوده و نسبتاً نیمه سخت و خشک باشند. برای این که حب‌ها به هم نچسبند، آنها را به گرده گلها یا پودر ریشه شیرین بیان آغشته می‌کنند.
طرز تهیه آنها کاری پرزحمت است و بایستی از خمیر اولیه قطعه قطعه نمود. در زمان قدیم حب خرده نشده در داروخانه به مقدار زیادی تهیه می‌گردید، ولی امروزه همه، قرصهای کاملاً آماده را ترجیح می‌دهند.
در بیشتر موارد حب آهن و آرسنیک به نام حب بلود و حب‌های ملین تجویز می‌شده است.
پودر
داروهای خشک شده در بسیاری موارد به شکل پودر مورد استفاده قرار می‌گیرند. منظور شکل بسیار نرم و ریز شده داروست که قبلاً در مورد آن توضیح داده‌ایم
پودرها چه بصورت ساده و یا مرکب موارد مصرف زیادی دارند. بعنوان پودر ساده (از یک گیاه دارویی) می‌توان از پودر ریوند، قصب‌الذیره، یا دیژیتال و بعنوان پودر مرکب از پودر ترکیبی شیرین بیان که شامل عناصر دیگری در کنار شیرین است می‌توان نام برد.

برخی پودرها دارای مصرف خارجی هستند.

قرصها
قرصها فرآورده‌های سخت، دراندازه‌های معین هستند که از داروها و گیاهان دارویی مه بصورت پودر درآمده‌‌اند تهیه می‌شوند. این فرآورده‌ها که برای مصارف داخلی بکار برده می‌شوند، شامل: قرص، دراژه، و پاستیل‌ها هستند که بر حسب مکانیسم جذبشان بصورتهای مختلف تهیه می‌شوند.
امروزه قرصها بصورت صنعتی ساخته شده و از فشرده کردن داروها و مواد افزوده شده به آن تهیه می‌گردند.
روی برخی از آنها یک یا دو شیار بصورت صلیب وجود دارد که برای تقسیم نمودن آنها به قسمتهای مساوی تعبیه می‌شود.
امروزه تنها مواد مؤثره جدا شده به قرص تبدیل می‌شوند. و توزیع آنها تحت کنترل شدید بیولوژیک، شیمیایی و بالینی چه از طرف تولیدکنندگان و چه از سوی دولت قرار دارد (تعدادی از آنها: الکالوئیدهای دیژیتالین، قرص دیژیتوکسین، آستیل دیژیتوکسین، لاناتوزید C، الکالوئید زنگ گندم، تریاک)
آمپولها یا فرآورده‌های تزریقی
فرآورده خالص جدا شده یا تولیدات شیمیایی را میتوان بصورت تزریق مورد مصرف قرار داد. این مواد را می‌توان زیر پوست، یا در عضله یا وریدی (آتروپین، مرفین، دیژیتوکسین، دی‌هیدروارگوتامین، ارگومترین و برخی مواد دیگر دارویی) منحصراً تحت کنترل پژشک تزریق کرد.
در برخی موارد عصاره‌های گیاهی را نیز می‌توان (درمان آماس‌ها، بیوامپولسیون)، برای شناخت عامل ایجاد آلرژی و تشخیص و درمان تب یونجه که به علت حساسیت به گرده گل بوجود می‌آید تزریق نمود. در اینگونه موارد از عصاره گرده غلات و دیگر گیاهان استفاده می‌شود.
بخورها
در بخورها از مواد گازی یا فرار (اسانسها)، مایعات غبارانگیز یا قابل انتشار (آئروسل) و حتی داروهایی که بصورت پودر بسیار ریز باشند استفاده می‌شود. بخورها برای تاثیرگذاری روی حلق، حفره‌های بینی، گلو و برونش‌ها به طرق مختلف و به کمک دستگاه بخور مورد استفاده قرار می‌گیرند. ضمناً می‌توان دود برخی از داروهای گیاهی را که به شکل پودر یا سیگار ضد آسم باشند استنشاق کرد.
شیافها
شیافها فرآورده سختی در اندازه‌های معین هستند که به کمک مخلوطی از مواد محرکه و کره کاکائو یا ماده دیگری که در حرارت بدن آب شود تهیه می‌شوند. شیافها دارای اشکال مختلفی بوده و آنها را در مقعد و یا در مهبل قرار می‌دهند.
اونگانها
اونگانها فرآورده‌هایی هستند که در حرارت محیط قابل استفاده بوده و بر اثر حرارت بدن نرم می‌شوند. آنها را روی پوست، مخاط یا بافتهای آسیب دیده می‌مالند.
اونگانها از دارو و یک حفاظ چرب (وازلین، روغن، لنولین، پیه خوک آب کرده یا مواد مصنوعی) تشکیل شده‌اند. در کنار اونگانهای معمولی خمیرهای سخت هم وجود دارد و در روشهای زیبایی نیز کرمهایی (که خمیرهای لطیفی با غلظتهای مختلف تا بیش از ده درصد آب هستند) وجود دارند.
کرمها و صابونهای دارویی
کرمها را روی پوست مالیده و آنها در حرارت بدن روی پوست چسبیده و نرم نمی‌شوند. در کنار مواد متشکله مواد و عناصر مختلفی نظیر نمکهای سرب، اسیدهای چرب، رزینها و عصاره‌های گیاهی (فلفل، خردل) نیز دیده می‌شود.
صابونهای دارویی اغلب محتوی گیاهان دارویی و همچنین گوگرد، قطران، غان و اسانسهای روغنی مختلفی می‌باشند.

سری سوم

پس از انجام یک سری تبدیلات تکنولوژیک که یک گیاه دارویی را به یک داروی گیاهی مبدل می‌سازد، این گیاه محتوی مواد مختلفی است که اکثر آنها روی بدن انسان تاثیر می‌گذارند.

رشته‌ء که در مورد این مواد، (ساختمان وضعیت آنها در گیاه، تغییرات و سیستم تبدیل آنها که در طول زندگی گیاه، تهیه داروهای گیاهی و سپس در طول مدت انبار شدن آن ایجاد می‌شود) مطالعه می‌نماید، فیتوشیمی (شیمی گیاهی) نامیده می‌شود شیمی گیاهی در ارتباط تنگاتنگ با فارماکولوژی (مطالعه تاثیرات مواد دارویی بر بدن انسان، مکانیسم و سرعت تاثیر آن، جذب و دفع موارد مصرف آنها یعنی کاربرد آن علیه بیماری) است. فارماکولوژی نیز به نوبه خود همکاری نزدیکی با پزشکی بالینی دارد.
مواد موثره گیاهان دارویی دو نوع هستند: اول مواد حاصل از متابولیسم اولیه (اساساً سارکارید) یا مواد مورد نیاز و حیاتی، که در همه گیاهان سبز با عمل فتوسنتز بوجود می‌آیند. نوع دوم مواد حاصل از متابولیسم ثانویه که در اثر جذب ازت توسط گیاه تولید می‌شوند. این تولیدات ظاهراً اغلب برای گیاه بدون فایده هستند، ولی برعکس اثرات درمانی آنها قابل توجه است. منظور از این ترکیبات اسانسهای روغنی (یا اسانس طبیعی)، رزینها، آلکالوئیدهای مختلف نظیر تریاک است.
عموماً این مواد در حالت طبیعی بطور خالص یافت نمی‌شوند و به حالت ترکیب با عناصر دیگری که بصورت مکمل اثرات آنها را تقویت می‌کنند همراه هستند. با این حال حتی اگر گیاه دارویی فقط یک ماده فعال داشته باشد باز اثر آن روی بدن انسان مفیدتر ازهمان ماده در حالت بدست آمده از سنتزشیمیایی است.
این خاصیت، ارجحیت گیاه درمانی یا استفاده از داروهایی را که ریشه گیاهی دارند به ثبوت می‌رساند. در این جا ماده موثر تنها یک ترکیب شیمیایی نیست، بلکه دارای تعادل فیزیولوژیک است که بدن آن را بهتر تحمل نموده و اثرات جانبی نیز بر جای نمی‌گذارد که دلیل خوبی است بر ارجح‌ بودن طب طبیعی. در این مورد می‌توان تریاک را که شیره خشک شده گرز خشخشاش است نام برد که در کنار تعداد زیادی از مواد مختلف، تعداد قابل توجهی از الکالوئیدهای مهم نیز در آن موجود است. هر الکالوئیدهای مهم نیز در آن موجود است. هر الکالوئید را که از دیگر عناصر جدا نمائیم، اثری کاملاً متفاوت از مجموع تریاک داشته و آثار خاص مربوط به خود را بر بدن انسان ظاهر می‌سازد (اثرات فارماکولوژیک). گیاه دیژیتال (گل انگشتانه) نیز به همین صورت است.
در حال حاضر روشهای مدرنی وجود دارند که اجازه می‌دهند عناصر موجود در گیاهان کشف شوند. در مرحله اول مطالعات میکروسکوپی که روی ساختمان آناتومی و شکل ظاهری گیاه (اطلس میکروسکوپی گیاهان دارویی) انجام می‌شود. سپس روشهای فیزیکی از قبیل میکروسوبلیماسیون که شامل گرم کردن مقادیر کم از دارو و جمع‌آوری بخارهای متصاعد شده روی شیشه‌های مخصوص است که بعداً بوسیله تجزیه شیمیایی به جداسازی عناصر اقدام می‌شود. برخی از مواد نیز از طریق نور فلورسنتی که از خود تحت تابش یک لامپ جیوه‌ای منتشر می‌کنند مورد شناسایی قرار می‌گیرند.
و بالاخره از طریق تکنیکهای کمی و کیفی شیمیایی وجود برخی عناصر در گیاه بررسی می‌شود. این روشها در مقالات تخصصی که پاسخگوی معیارهای موجود در سطح ملی و انتظاراتی که از کیفیت گیاهان طبی می‌رود، مطرح می‌شود.
از نظر علم شیمی، نوع و جنس دارو بوسیله مقدار مواد موجود در گروههای اصلی نظیر: الکالوئیدها، لگوزیدها، ساپونین‌ها، عوامل تلخ، تانن‌ها، مواد معطر، اسانسهای روغنی و ترپن‌ها، روغنهای چرب، گلوکوکنین، موسیلاژهای گیاهی، هورمونها و مواد ضدعفونی کننده گیاهی که از مهمترین مواد هستند بررسی می‌شود.
الکالوئیدها
الکالوئیدها ترکیبات پیچیده ازت‌دار هستند. و نوع بازی آنها معمولاً دارای اثرات قوی فیزیولوژیک می‌باشند. ضمناً آنها اکثراً سموم گیاهی بسیار موثر و دارای اثرات خاصی نیز هستند.
در طب غالباً از نوع خالص آن استفاده شده و ارزش واقعی آن فقط به دست ما هر یک پزشک پدیدار می‌گردد.
الکالوئیدها را بر حسب ترکیبات شیمیایی و خصوصاً ساختمان مولکوتی آنها در چندین دسته و گروه تقسیم‌بندی می‌کنند.
در بخش تفصیلی به گیاهانی بر خواهیم خورد که محتوی عناصر زیر هستند:
الف) فنیل آلانین: کاپسائیسین در فلفل، کلشیسین در ارکیده.
ب) الکالوئید ایزوکینولئیک: مرفین، اتیل مرفین، کدئین، و پاپاورین که در تریاک موجود است و الکالوئیدهای ایندولیک: ارگومترین، ارگوتامین، ارگوتوکسین از زنگ غلات.
ج) الکالوئیدهای کینولئیک: شاخه برگ‌دار سداب معمولی .
د) الکالوئیدهای پیریدیک و پیپریدیک، ریسینین در کرچک، تری ‌گونلین در شنبلیله، کونین (سم خطرناک) در شوکران کبیر.

هـ) الکالوئیدهای مشتق از تروپان: اسکوپولامین و آتروپین در بلادون.
و) الکالوئیدهای استرونید: ریشه بنفشه معطر، تاج‌الملوک (آکونی تین بعنوان مثال)
گلوکوزیدها
گلوکوزیدها از متابولیسم ثانویه گیاهان بدست آمده و از دو قسمت تشکیل شده‌اند. یک قسمت آن مانند گلوکز محتوی قند بوده و در اکثر موارد غیرفعال است و اثر مناسبی روی حلال بودن گلوکوزید و جذب آن و حتی انتقال آن از یک عضو به عضو دیگر دارد. اثر درمانی مربوط به قسمت دوم است که به آن اگلیکن (یا اگلوکن) گفته می‌شود بر حسب ترکیبات گلکوزیدها را به چندین گروه تقسیم می‌کنند:
الف: تیوگلوکوزیدها: حاوی گوگرد که بطور آلی به آن متصل و مثلاً بوسیله خانواده کلم مشخص می‌شوند. آنها به همراه یک آنزیم، میوز نیاز که اثرش تجزیه آنها به گلوکز و ایزوتیوسیانات‌ها سی نه‌وول‌ها (خردل، دانه‌های خردل سفید یا سیاه دانه گیاه لادن) هستند.
ب) گلوکوزیدهای مشتق از اسید سیانیدریک، که از ترکیبات سیانیدریک متصل به یک قند تشکیل می ‌شود. با تاثیر آنزیم آنها تجزیه شده (اغلب در آب دهان انسان) و به اسید سیانیدریک آزاد که یک نوع سم است تبدیل می‌شود (بادامهای تلخ، گل آقطی سیاه و آلو و برگ‌های گیلاس).
ج) گلوکوزیدهای آنتراکینونیک در اکثر موارد پیگمانهای شفافی هستند که به آسانی مورد اشتباه قرار می‌گیرند. آنها ۶ تا ۸ ساعت پس از جذب اثرملین دارند (ساقه زیرزمینی ریوند).
د) کار دیوگلوکوزیدها (گلوکوزیدهای دیژیتال) که مواد بسیار مهمی بوده و به مقدار کمی فعالیت قلب را تنظیم می‌نمایند. بر حسب ساختمان شیمیایی آن، آنها را به کاردنولیدها گل انگشتانه، موگه و آدونیس و بوفادینول‌ها (ریشه هلبور) تقسیم می‌کنند.
هـ) گلوکوزیدهای فنلیک که متعلق به گروه عناصری هستند که اثرات و در بیشتر موارد عطر خاصی را نیز دارا می‌باشند. به همین دلیل برخی مواقع آنها را در میان عناصر معطر طبقه‌بندی می‌کنند (مشتقات سالیسیلیک موجود در پوست درخت بید، ریش بز و جوانه‌های صنوبر آربوتین و متیل آربوتین موجود در بوسرول، مورد و خزه).
ساپونین‌ها
ساپونین‌ها در بسیاری از گیاهان دارویی وجود دارند. از نظر علم شیمی بوسیله ریشه گلوزید یک (گلوکز، گلکتوز) که متصل به ریشه اگلیکون است مشخص می‌شوند. خاصیت اصلی فیزیکی آنها کاهش شدید فشار سطحی آب است.
تمام ساپونین‌ها شدیداً کف نموده و از پاک کننده‌های عالی هستند. آنها یک خاصیت دیگر نیز دارند که عبارت از توانایی همولیز کردن گلبولهای قرمز است به این ترتیب که هموگلو.بین‌ موجود در آنها را آزاد می‌سازند و این چیزی است که غیرقابل مصرف بودن برخی از آنها را به علت سمی بودن شان توجیه می‌کند.
ساپونین‌ها مخاط را تحریک نموده و سبب شل شدن مخاط روده می‌شوند و همراه با مصرف گیاهانی نظیر بنگ سفید، ریشه شیرین بیان و چوبک باعث افزایش ترشحات ششها یا بعبارتی خلط ‌آور (اکسپکتورانت) می‌شوند. از آنها بعنوان مسهل و ضدعفونی کننده مجاری ادرار (برگ درختان زبان گنجشک، ریشه آنونین خاردار) نیز استفاده می‌شود. ریشه معروف جین‌سینگ که در چین، کره، مناطق خاور دور و شوروی یافت می‌شود نیز سرشار از ساپونین است.
مواد تلخ
این مواد دارای طعمی تلخ بوده و ضمن تحریک اشتها ترشح شیره معده را نیز زیاد می‌کند. فارماکولوژی این مواد را تحت عنوان مواد تلخ موجود در گیاهان ترپنیک که باعث آزاد شدن آزولن و همچنین گلوکوزیدهایی با ساختمانهای مختلف بیوشیمیایی می‌شوند، می نامد.
بعنوان مثال اولین گروه شامل عصاره‌های تلخ افسنتین و بادآورد می‌شود. گروه دوم که بسیار معمولترند، شامل عصاره گیاهان خانواده ژنتیاناسه (ژنتیان)، گل گندمیان و غیره می‌شود.
تانن‌ها
این مواد که دارای ترکیبات شیمیایی مختلفی هستند، خاصیتی مشترک دارند و آن این است که توانایی انعقاد آلبومین‌ها، فلزات سنگین و آلکالوئیدها را دارند. آنها در آب محلول هستند و استفاده طبی از آنها اساساً در رابطه با خاصیت قابض بودن شان است. خاصیت انعقاد آلبومین‌های مخاطی و بافتی با ایجاد یک قشر منعقد شده جدا کننده و محافظ اثراتی از قبیل کاهش تحریکات و درد و متوقف نمودن خون‌ریزی‌های کوچک را دارد.

جوشانده و سایر حالات داروهایی که سرشار از تانن‌ هستند، در اکثر موارد بصورت مصارف خارجی علیه تورمهای حفره دهانی، زکامها، برونشیت، خونریزیهای موضعی، روی سوختگیها و ورم حاصل از سرمازدگی، زخمها، تورمهای پوستی، بواسیرها و تعرق بیش از حد بکار برده می‌شوند.
در مصارف داخلی نیز در موارد زکام معده‌ای، اسهال، عفونتهای مثانه و همچنین بعنوان آنتی دوت (پادزهر) در هنگام مسمومیت بوسیله آلکالوئیدهای گیاهی بکار می‌روند.
اسیدتانیک که از گالهای درخت بلوط (مازو) بدست می‌آید اغلب در داروسازی مورد استفاده بوده و برای تهیه آن از پوست درخت بلوط، برگهای گردو، برگها و میوه مورد، برگهای تمشک و غیره استفاده می‌شود.
مواد معطر
در این گروه موادی وجود دارند که به مقدار فراوان در داروهای گیاهی یافت شده و ترکیبات و اثرات آنها غالباً بسیار متفاوت است. آنها می‌توانند همراه با دیگر مواد مؤثره در گیاه وجود داشته باشند.
مشخصاً در این گروه است که می‌توانیم گلوکوزیدهای فنولیک که قبلاً درباره آنها صحبت شده است یا مشتقات فنیل پروپان نظیر کومارین با عطر مخصوص به خود را پیدا کنیم. شاخه‌های برگدار یونجه زرد و آسپرول معطر نیز سرشار از کومارین هستند. هیدروکسی کومارین دارای خواص دارویی نیز هست. اسکولین که در پوست درخت شاه بلوط هندی وجود دارد همان اثری را داراست که ویتامین P دارد. به این معنی که مقاومت عروق خونی را بالا برده و بنابراین در درمان بواسیر واریس مانند (روتین) موثر است.
علاوه بر این اشعه ماوراء‌بنفش را جذب می‌نماید (فیلترهای خورشیدی، کرم، محافظ). پوست گیاه و یورن نیز محتوی هیدروکسی کومارین است.
آنژلیک یا سنبل خطایی محتوی فور و کومارین است. گروه دوم مواد معطر از تغلیظ مولکولهای اسید استیک فعال فلاونوئیها و فنولیک‌ها به این گروه تعلق دارند که از لحاظ اثرات درمانی بسیار مهم هستند که مانند اسکولین اثر خوبی بر دیواره مویرگها دارد. روتین از گیاه سداب و به مقدار بیشتر از گندم سیاه و سوفورا گرفته می‌شود.
برگها و گلهای آلیچ و میوه همین درختچه از داروهایی است که در آن فلاونوئید وجود داشته و بوفور مورد مصرف قرار می‌گیرند.
یک داروی مهم دیگر چه برای طب رسمی و یا طب سنتی که در کنار مواد فلاونوئید مقدار زیادی از سایر مواد نیز در آن موجود است، گل یا میوه آقطی سیاه است.
گلهای تیول نیز داروی خوبی است که همه آن را بخوبی می‌شناسند. در اینجا باید نامی هم از شاخه‌هایی برگدار هوفاریقون، همیشه جوان آنته‌نر گیاه خارعلیص که سرشار از مواد مهم گروه فلاولینان بوده و برای درمان بیماریهای کبد و هپاتیت‌ها موثر است مدتی است مورد توجه خاص و مطالعه قرار گرفته است.
مواد موثره شاهدانه نفتوکینون موجود در برگ درخت گردو، ترکیبات موجود در دروز را نیز به گروه مواد معطر تعلق دارند.
اسانسهای روغنی (اسانسهای طبیعی) وترپن‌ها
اسانسهای روغنی مایعات فرار، منعکس کننده نور، از نظر نوری فعال، شبیه به روغنها با عطری کاملاً اختصاصی هستند. در بسیاری از گیاهان تولیدات فرعی متابولیسم ثانویه را تشکیل می‌دهد.
در هوای گرم و آفتابی و پایدار، گیاهان بیشترین اسانس را در خود دارند. و این بهترین هنگام برای چیدن آنهاست. از سوی دیگر این روغنها در برخی از بافتها در مرکز سلول یا در محل ذخیره اسانسها زیر پوشش کرکی، غده‌های کوچک یا در فضای میان سلولها جمع می‌شوند. با کنترل میکروسکوپی از کیفیت روغنها درمی‌یابیم که این سلولها تشکیلات خاصی را دارا هستند.
آنها را از گیاهان تازه یا خشک بوسیله تقطیر با بخار آب، استخراج ساده یا دیگر روشها (فشار، جذب آنها روی چربیها در عطرسازیها و غیره) می‌گیرند.
از نقطه ‌نظر شیمیایی ترکیبات بسیار پیچیده‌ای هستند. در پزشکی اغلب از موادی که از اسانسهای روغنی گرفته می‌شود (از قبیل نعناع، کافور) استفاده می‌گردد.
مصرف دارویی اسانسهای روغنی براساس خواص فیزیولوژیکی آنها مانند مزه، اثر محرکه آنها روی پوست و مخاط،، خاصیت ضدعفونی کننده و ضدباکتری بودن آنها استوار است. اسانس انیسون، زیره و غیره اغلب بعنوان خلط‌ آور (اکسپکتورانت) بکار می‌روند. زیرا آنها از طریق ریه دفع شده و بنابراین مستقیماً مجاری تنفسی را ضدعفونی نموده و مخاط را آزاد می‌کنند. از دیگر موارد استفاده از آنها می‌توان از غرغره، بخور قطره‌های بینی نام برد. جذب آنها برای هضم غذا مفیده بوده و از آنه برای تقویت معده، دفع صفرا و دافع باد نیز استفاده می‌‌شود. اکثر گیاهان اسانس‌دار بعنوان گیاهان معطر مورد استفاده قرار می‌گیرند (زیره، رازیانه، انیسون، مرزنگوش، سوسن‌بری، آویشن، پونه).

از اثر تحریک‌آمیز اسانسها برای مصرف خارجی علیه روماتیسم استفاده می‌شود. مرهمها یا محتوی موادی که از اسانسها استخراج می‌شود (نظیر مانتول، کافور) و یا حاوی خود اسانسها (نظیر اسانس نعناع، اکلیل کوهی، اسطو خودوس و تربانتین) و در اکثر موارد مخلوطی از همه این موارد هستند.
اسانسهای طبیعی بایستی همانند گیاهانی که حاوی آنها هستند، در ظروف کاملاً بسته و به دور از نور نگه ‌داری شوند. آنها در نور و در معرض هوا بسیار سریع اکسیده، پلی‌مریزه و به زرین تبدیل شده عطر و خواص خود را از دست می‌دهند.
از بین اسانسهای طبیعی فراوانی که در داروهای مختلف وجود دارند، اسانس چند گیاه را نام می‌بریم: اسانس با درنجبویه، رازیانه، اسطو خودوس، نعناع، و مانتول که از آن گرفته می‌شود، اسانس پونه وتیمول گرفته شده از آن و نیز کارواکرول مشتق از آن که ضدعفونی کننده بسیار خوبی است.
اسانسهای روغنی خصوصاً از ترپن تشکیل شده‌اند که ماده‌ای فرار و غالباً آمیخته به مواد دیگر است. بارهنگ نیز مقدار زیادی تر پن در خود دارد.
روغنهای چرب
منظور از روغنهای چرب، روغنهای گیاهی است که در حرارت محیط بصورت مایع بوده و در سرما منجمد می‌شوند. غیرمحلول در آب بوده، اما در حلالهای آلی نظیر کلروفرم، محلول هستند. از بین روغنهای غیر خشک شونده، روغن زیتون و بادام و از میان روغنهای نیمه خشک شونده روغن آراشید، آفتاب‌گردان و کولزا را می‌توان نام برد. روغن کتان و روغن کوکنار و روغن کرچک مسهلهای قوی هستند. مصرف روغنهای چرب بسیار رایج است که برای ساخت داروها و موارد صنعتی و غذائی بکار می‌رود.

گلوکینین‌ها (انسولین‌های گیاهی)
موادی هستند که روی گایسمی اثر می‌گذارند. آنها را انسولین‌های گیاهی نیز می نامند، و در گیاهان ذیل موجودند: غلاف میولوبیا، سرشاخه گالگا و برگهای مورد این گیاهان در ترکیب جوشانده‌هایی که بعنوان ضد دیابت مصرف می‌شوند و همچنین در درمانهای جنبی دیابت بکار می ‌روند.
موسیلاژها یا لعاب‌ها
این مواد مخلوطهای آمورف (بی‌شکل) پلی ساکارید هستند که همراه آب ماده چسبناک و لزجی را بوجود می‌آورند. این مواد لزج در آب سرد باد کرده و تشکیل ماده ژله‌ای را می‌دهند. و در آب گرم حل شده و محلولهای کلوئیدی می‌سازند که در صورت سرد شدن دوباره به حالت ژله در می‌آیند این مواد در گیاهان به علت قدرت بالای جذب آب‌شان نقش مخزن را بازی می‌کنند. در جوشانده‌ها و دمکرده‌ها این مواد برای کاهش تحریکات فیزیکی یا شیمیایی موثرند. آنها برای تورم مخاط مفید بوده خصوصاً برای درمان تورمهای مجاری تنفسی و معده مناسبند. در عین حال دردگرفتگی را تخفیف داده و پوست را در صورت مصرف ضماد آن نرم نموده و با کاهش حرکات دودی روده و کمک به عمل جذب، روی اسهال نیز موثر واقع می‌شوند. از آنها بعنوان مواد روغن‌دار (کاراگنات که از جلبک‌های دریایی استخراج می‌شود) نیز فراوان استفاده می‌شود. گیاهان لعابدار خواه به تنهایی و خواه بصورت مخلوط در جوشانده‌ها مصرف می‌شوند. از بین آنها می‌توان نوعی خزه، برگ، گل و ریشه ختمی، گل و برگ پنیرک، برگ و گل گیاه پای خر، دانه شنبلیله، دانه کتان و غیره را نام برد.
پکتین‌ها نیز در این گروه تقسیم‌بندی شده‌اند. منظور پلی‌سارکاریدها نیز هستند که مثل لعاب‌ها تشکیل ماده ژله مانند می‌دهند. پکتین‌ها در بسیاری از میوه‌ها وجود دارند و در آب میوه‌ها و سبزیجات از قبیل آب سیب، چغندر، و هویج به فراوانی یافت می‌شود. پکتین‌ها در رابطه با مداوای گیاهی و درمان اسهال به کار می‌ رود.
هورمونهای گیاهی
این مواد از ترکیبات شیمیایی بسیار پیچیده‌ای برخوردار بوده و در اکثر موارد نوعی بیوکاتالیزور بوده و روی رشد و مبادلات متابولیک (محرک حیاتی) اثر می‌گذارند. آنها را می‌توان در گیاهانی از قبیل رازک، باد رنجبویه، مریم گلی، درخت پستانک، ختمی، کیسه کشیش، یولاف و هویج پیدا نمود.
ضدعفونی کننده‌های گیاهی
منظور مواد آنتی بیوتیکی است که از گیاهان عالی بدست آمده و دارای طیف وسیع ضد میکروبی هستند. آنها بسیار ناپایدار و فرارند و حتی از طریق بخور نیز بر مجاری تنفسی تاثیر می‌گذارند. این مواد در سیر، پیاز، خردل، ریشه خردل، آقطی سیاه، ارس، کاج، بارهنگ، و غیره موجود هستند.

آب میوه هاو سبزی ها که منظور شیره حاصله از آنها ست، غالباً با داشتن مواد انرژی زا یا عناصر و ترکیبات مفید وارزنده، در تامین سلامت بدن نقش دارند و مصرف آنها نیز از قدیم الایام بین ملل مختلف جهان معمول بوده است مانند آنکه رومیان قدیم،همواره نوشابه ها واغذیه خود را با قطعات له شده میوه ها یا اعضای معطرگیاهان یا گلهای وگاهی باعسل، معطر می سا ختند وآنرا در تامین سلامت بدن موثر می دانستند .
آب میوه ها وسبزیها که از فشردن میوه یا اعضای مختلف سبزیها بدست می آیند،در صورت تازه بودن در بهبود بعضی بیماری ها وحتی درمان آنهامحسوس است وچون هنگامی ارزش دارد که تازه باشند واگر تخمیر حاصل کنند خواص آنها کاهش پیدا می کند وحتی براثر کهنه شدن ممکن است زیان بخش گردد از این جهت باید در هنگام مصرف ،تهیه شوند ومورد استفاده قرار گیرند .
درآب میوها وسبز یهابه تفاوت مواد قندی (با سرعت جذب بالا )،موادلیپیدی،پروتیدی (تامین اسیدهای امینه مورد نیاز بدن)،دیاستاز، موسیلاژ،عوامل آنتی بیوتیک ، ویتامین ها، املاح معدنی وغیره وجود دارد.

در این مبحث به طور اختصار ارزش واهمیت انواع مهم ومتداول آب میوه ها(شیره)وسبزیها شرح داده می شود:
۱-خواص درمانی آب میوه ها (شیره میوه ها)
شیرآناناس:
شیرآناناس دارای ویتامین های مختلف ، عناصرمعدنی مفید ،املاح معدنی ونوعی فرمان هضم کنندبسیار قوی است. شیرآن در رفع نارسائی های هضمی مؤثر واقع می شود در دوران نمو ،همچنین در دور نقاهت،اثر سازنده وتا مین کنندقوای ظاهر بدن است ودارای خاصیت دارار آور ورفع مسمومیت است.

شیرانار:
اثرادرارآور ومفرح دارد .مصرف رقیق شده آن با آب،در بیماری های مجاری ادرار، بیماریهای مختلف ناشی از التهاب دستگاههای بدن ودر بیماران مبتلا به عدم کفایت ترشح صفرا ،توصیه می شود
شیرآنگور:
شیرآنگور شیره گیاهی(Lait vegetal) نیز نام نهاده شده است ،اثر انرژی زائی قوی دارد به طوری که هر کیلو گرم آن ،معادل۸۰۰تا ۹۰۰کا لری انرژی ایجاد می کند .دارای اثر نیرو دهنده وضد سم قوی است.در برافروختگی ها، روماتیسم،نقرس،سنگ کلیه،زیادی اورخون، اختلات ناشی از بالا بودن فشار خون،ورم روده واحتقان کبدی،اثرات درمانی دارد.
شیر پرتقال:
اثر مقوی ونشاط آوردارد وچون با مصرف آن،غلظت خون کاهش حاصل می کند میتوان آنرامحافظ خوبی برای عروق خونی به حساب آورد.اگر شیرپرتقال ،بدون پوست کندن تهیه شود مفیدتر است.وشیرپرتقال،ویتامین های B، C2(محافظ عروق خونی)وپرو ویتامین A(کاروتن)دارد.
شیر تمشک:
طعم بسیار مطبوع دارد.به هر دو صورت خالص یا رقیق شده با آب می تواند مصرف شود .برای مبتلا یان به بیماریهای روماتیسم، نقرس،ناراحتی های پوستی مختلف وهمچنین بیماران تبدار مفید واقع می شودمخلوط شیرتمشک وآب میوه نوشابه ای با طعم بسیار مطبوع به وجود می آورد
شیرتوت فرنگی: طعم مطبوع واثر تامین کننده عناصرمعدنی بدن ،ضدروماتیسم ونقرس دارد زیرا با مصرف آن دفع اسیداوریک به سهولت انجام می گیرد ونیرو دهند کبد وتنظیم کنند اعمال سیستم عصبی وتصلب شرائین وسنگ کلیه است
شیرزردالو:
دارای ویتامین های مختلف واملاح معدنی زیاد است.در رفع خستگی جسمانی روحی،کم خونی وهمچنین در دورنقاهت مؤثر واقع می شود
شیرسیب:
اثر نیرودهنده اعصاب وماهیچه ها را دارد و چون مدرودفع کننده مواد سمی بدن است،برای مبتلایان به رو ماتیسم ،نقرس،تصفیه کنندخون وضدعفونی کنندروده ویبوست مورد استفاد مبتلایان قرار می گیرد.
شیرشاتوت: به حالت رقیق شده اثر ملین دارد. غرغره آندر رفع آنژین ،آفت ودرمان التهاب مخاط دهان موثر واقع می شود.شیرشاتوت همیشه باید تازه مصرف شود تا دارای اثر صفرابر باشد.
شیرگریپ فروت:
میوگیاهی به نام Citrus paradisii macf است در ایران پرورش می یا بد.دارای عناصر معدنی،ویتامین BوPP،پروویتامین Aومواد مفید دیگر است.ودارای خاصیت اشتها آور ،تصفیه کنندخون ،رفع کنندقوی صفراوی ومقوی کبد است ومحافظ خوبی برای عروق خونی است.
شیرگلابی:
خاصیت مدر، نقرس، تصفیه کنندخون ،دفع کنند اسیداوریک ومصرف آن در بیماریهای کم خونی ،خستگی عمومی،بیماری سل ودر رفع اسهال های ساده مؤثر است.
شیرگوجه:
ویتامین های A،B،Cوعناصرمعدنی مفید مانند آهن ،منیزیم،پتاسیم ،همچنین فسفر وغیره وجود داردونیرودهندعصبی،انرژی زا،مدر،ملین وضد سم است وبرای درمان بیماران مبتلا به روماتیسم ،تصلب شرائین وهمچنین برای کسانی که پیوسته احساس خستگی عمومی می نمایندمورد استفاده قرار می گیرد.

شیرگیلاس:
تامین کننده عناصر معدنی بدن ،تصفیه کننده خون وضد روماتیسم است وبرای درمان بیماران مبتلایان تصلب شرائین،پرخونی، نقرس و آرتریت(التهاب ودرد مفاصل) وعاملی برای جلوگیری ازپیری زودرس بشمار می آید.
شیرلیمو ترش:
خاصیت مدر ، نقرس،ضد روماتیسم ، تصفیه کنندخون ودهنده سلسله عصبی سمپاتیک را دارد.
شیرمیرتیل:
این گیاه دارای تانن،اسیدهای آلی مختلف، موسیلاژومقدارکمی اسانس است.نوشابه ای است ترش مزه که در رفع عفونت های روده ،التهاب و ورم رودبزرگ وکوچک، اسهال، دیسانتری آمیبی یا انواع دیگر،پیدایش مواد سمی ناشی از تجزیه مواد زائد در روده، کلی با سیلوزو غیره اثرات مفید درمانی دارد.اثر ضدمیکروبی آن مخصوصاًبروری ژرم بعضی میکروبها مانند باسیلابرت که مولد تیفوئید می باشد برای مبتلاتان به بیماری قند ودر افرادی که در مو قع شب قدرت بینا ئی ضعیف است مفید است.
شیر نارنگی:
طعم مطبوع ومفرح دارد وچون در ترکیبات آن برم دارد ،خواص مسکن ظاهر می کند.
شیرهلو:
نوشابه ای با اثرمدر وملین است.سؤهضم را درمان می کند در دفع روسوبات ادراری مؤثر واقع می شود.

۲-خواص درمانی آب سبزی ها (شیرسبزیها)
شیرآرتیشو:
یا کنگر فرنگی دارای املاح معدنی مختلف وسینارین مصارف درمانی فراوان دارد ولی تهیه آن امروزه چندان معمول نیست .مصرف آن در اوره خون وبرروی کبد مؤثر است . شیرکرفس ،شیرکاسنی،شیرترخون،شیر جعفری از این خانواده اند. شیرکرفس اثر تصفیه کنندخون ومدو ،شیرکاسنی اثر تصفیه کنندخون تقویت کننداعمال کبد وکلیه اشتهاآور،شیرترخون اثر ضد عفونی کنند دارد شیر جعفری خاصیت تصفیه کنندخون وباز کنند مجاری عروق دارند.
شیر اسفناج:
به علت دارای املاح معدنی فراوان ،کلروفیل و آهن،در تامین عناصر معدنی ضرورئی بدن و همچنین در سازندگی خون مؤثر اند شیر اسفناج در تقویت بیماران در دورنقاهت و در رفع خستگی جسمانی و روحی اشخاص مسن اثرات مفید دارد.
شیربولاغی اوتی(علف وحشی):
اثر دفع روسوبات صفراوی ومجاری ادراری را دارد بعلاوه ضد عفونی کننددستگاه تنفسی ، مدر وتامین کنند عناصر معدنی ضد اسکوربوت قوی است بعلت دارا بودن اسانس گوگرد دارو دارای املاح معدنی وویتامین های مختلف در درمان بیماریهای مختلف مؤثر واقع می شود مثلاً برای مرض قند،دارای اثر ضد سر طان،درمان بیماریهای جلدی ودرماتوز ها اثر شفا بخش دارد
شیرپیاز:
دارای اثر مدرو دفع سموم بدن مانند اوره و اسیدوریک است و در درمان بیماریهای مختلف مؤثرمثلاً برای مرض قند، روماتیسم ، نارسائی اعمال کبد،کم اشتهائی، دفع روسوبات صفراوی ومجاری ادراری مفید است.
شیرترب:
نیرودهنداعمال کبد،دارای اثر ضد اسکوربوت قوی مدروضد عفونی کننده دستگاه تنفس است
شیرتره:
دارای اثر مدرو دفع کنندهای اسیداوریک است در درمان بیماریهای روماتیسم ، تصلب شرائین ودفع سنگ کلیه مفید است
شیرچغندر :
تامین کننده عناصر معدنی بدن وانرژی زاست.در درمان بیماریهای کم خونی ،نقرس،افراد عصبی مفید است
شیر خیار:
دارای اثرحل کننده ودفع اسیدوریک ، تصفیه کنندخون وضد سم است . و در فرمول کرم های بهداشتی پوست مورد استفا ده قرار می گیرد.
شیررازیانه:
ازفشردن تمام قسمتهای گیاه به دست می آید،وبه منظور تقویت اثرمدروخاصیت ضد روماتیسم،ضد کرم وترشحات شیر،افزوده می شود

شیر سیب زمینی:
طعم ناپسند دارد ولی در درمان زخم معده واثنی عشر ودر بیماران مبتلا به دیابت ،اثر بسیار ارزنده داردمقادیرآندر درمان اولسر وزخم معده مؤثراست
شیر شلغم:
به علت دارا بودن آهن وتر کیبات مفید و ویتامین های مختلف،اثرات شفا بخش دارد در رفع ناراحتی های برونش ها ،مجاری صفراوی و در بیما ریهای ناشی از کمبود عناصرمعدنی بدن ظاهر می شود.
شیر کاهو:
سرشارازموادمعدنی و ویتامین A،B،C، DوEاست .کاهو علاوه برلاکتوکایوم ،آهن کلسیم،فسفر ،ید ،منگنز ،روی،مس،سدیم،کلر ، پتاسیم،کبالت،آرستیک،فسفاتها،استرول و کاروتن نیز دارا می باشد.و در درمان بیماریهای عصبی و کم خوابی واثر مسکن وضد تشنج دارد مفید است.
شیر کرفس:
اثرمدرو دفع روسوبات ادرای وصفراوی دارد.مقوی اعصاب وغدد فوق کلیه ، تصفیه کنندخون، ضد روماتیسم و نقرس وخاصیت ضد عفونی کننده دارد.وخاصیت لاغرکننده دارد.
شیرگل قاصدک:
اثرتصفیه کنندخون دارد ودر موارد بر افروختگی اعضلانئ،ابتلا به سنگ کلیه و اثر دفع روسوبات صفراوی ودرافراد که کسترول خون آنها بیش از حد طبیعی است می تواند اثر معالج ظاهر کند.
شیرگوجه فرنگی:
در درمان بیماریهای روماتیسم، نقرس، تصلب شرائین وپیری زودرس ،برافروختگی خاصیت درمانی ظاهر می کند.
شیرهویج:
در درمان کم خونی ،زخم معده و اثنی عشره ،ورم روده بزرگ وکوچک،اسهال های ساده ،بیمارهای کبد،صفراوی،مسمومیت هامفید است ودارای عنا صر آهن،فسفر،منیزیم که در ساخته شدن خون و بافت ها ضرورت دارند مخصوصا ًپرو ویتامینAوموادی نظیر پکتین ها وغیره در درمان بیماریهای مؤثر است.

۳-خواص درمانی ویتامین ها:
مواد غذایی لازم که همه احتیاجات بدن را در شبانه روز رفع می نماید ،شامل آب،املاح کانی،موادپروتیدی،موادگلوسیدی،موادلیپیدی وویتامین هاست که مجموعاً جیرغذایی را تشکیل می دهند.آب مورد نیاز بدن ،با مصرف آشامیدنی هاویا از طریق خوردن اغذیه ها که معمولاًآب در خود دارند به بدن می رسد.املاح معدنی مانند کلرورها ،فسفاتها،سولفاتها،کربناتهاوغیره،بدان علت که شبا نه روز از راه دفع مایعات بدن مانند ادرار ،عرق وهمچنین از راه مدفوع،دفع میشوند یاید از طریق مصرف مواد غذایی وارد بدن گردند. گلوسیدهارا علاوه برمصرف مواد غذاهای اصلی،می توان از راه خوردن اغذیه مختلف مانند هویج،شلغم،چغندر،میوه های خشک وتازه،شاه بلوط ونظایرآنها تا مین کرد.لیپیدها بیشتر منشاءحیوانی دارند وفقط مقادیر کمی از آنهااز راه مصرف گیاهان تا مین می شود. لیپید ها به طور طیبعی همراه با مواد پروتیدی یعنی بامصرف اغذیه های مختلف مانند گوشت ، تخم مرغ،ماهی،پنیر وغیره به بدن می رسد. موادآلبومینوئیدی گیاهی که در گردو،فندق،بادام وغیره وهمچنین در انواع سبزی ها وبعضی میوهای خشک وجود دارد،نمی توانند ضرورت بدن را تا مین کنند.جیر غذایی باید دارای عناصر معدنی مختلف مانند فسفر وکلسیم به نسبت۶۵/۰می باشد که آن با مصرف سبزیهای تازه،سالادومیوه ها تامین می شود.ویتامین ها ،نقش بزرگ در تعادل غذایی وتامین سلامت بدن دارند . فقر از ویتامین ها یاcarenceاگر کامل باشد(carence total) ایجادآویتامینوز(Avitaminose)می کندکه با عوارض شدید همراه است.کمبود ویتامین در بدن یا هیپریتامینوز(Hypervitaminose)اگر خفیف باشد عوارض سبک بوجود می آورد. مصرف زیاد ویتامین ها نیز ایجاد هیپریتامینوز(Hypervitaminose)می کند که آن عوارض مختلف ایجاد می کند.عوارض ناشی فقر هر نوع ویتا مین(carence )با انواع دیگر فرق می کندولی بعضی از این عوارض ممکن است درچند نوع آنهامشترک باشد که خود تشخیص نوع ویتامین را کمبود آن،موجب بروز عوارض ناراحت کننده شده است،مشکل می سازد.

فساد ویتامین ها:
غالب ویتامین ها در درجات گرمای زیاد (مثلاًدر۱۰۰درجه)از بین می روند ویا اثرات بیولوژیکی آنهاکاهش پیدا می کند.ویتامین ها در مقا بل نور وعوامل اکسید کننده وکا تا لیزور ها (catalyseurs)معد نی بسیار حساس می باشد . در نتیجه اگر دریک فراورده داروئی ،مقادیر معینی از ویتامین ها به حالت خالص به کار رفته است،پس از مدتی اگر به نکات فوق توجه نکردند،ممکن است بیولوژیکی آن فراورده ،مربوط به آن ویتامین ها ،به سرعت کاهش یا بد و یا بکلی از بین برود.
طبقه بندی ویتامین ها:
کلمه ویتامین ،نخستین بار درسال ۱۹۱۱ توسط C.Funk،برای معرفی این مواد که جهت زندگی ضرورت به کاربرده شد که تصور می نمود.از امین (amines)باشند. این دانشمند،نخستین بار موفق گردیدکه ویتامینB1 رااز قشر خارجی دانه برنج به صورت نا خالص به دست آورد وبا آن ،بیماری پلی نوریتpolynevriteرا در کبوتر درمان نماید.
از سال۱۹۱۱تا۱۹۲۱،بتدریج ویتامین هایA ، B ،CوسپسE و Fو Dشناخته شد.سپس ویتامین ها را غالبا ًبه دو دسته ،یکی محلول در آب (V.hydrosoluble )مانند ویتامین های
B1،B2،C،Pp،pوغیره که کم وبیش تحت اثر قلیائیات تجزیه می شوند.ودیگر ویتامین ها محلول در مواد چرب ( V.liposoluble) مانند ویتامین های A ،D ،E،kکه در مقا بل
قلیائیات،فساد حاصل نمی کنند،تقسیم می نماید.
نیاز مند ی به ویتامین های مختلف که بدن روزانه آن احتیاج دارد:
۱- ویتامین A به مقدار ۵/۱میلی گرم که کمبود آن باعث فقدان نه تنها رشد ونمو می شود بلکه پوشش های مخاطی نیز حالت سختی و شاخی (Kreatinises)پیدا می کنند بعلاوه ورم ملحتمه چشم ،کدر شدن قرینه وگزروفتالمی (Xreophtalmie)پیش می آید ویتامین A
در کبد بر اثر اکسیدشدن پروویتامین های A که منشاءگیاهی دارنندمانند کاروتن که درکره ،کرم،مارگارین،زرده تخم مرغ،روغن جگر ماهی،جگر،اسفناج،علف بولاغی اوتی ،هویج ودر شیر،گوجه فرنگی،مغز گردو،دارای مقداری کمتری ویتامین A می با شد
۲-ویتامینB1 به مقدار۲/۱تا۵/۱میلی گرم محرک مناسب حرکات روده است وجذب اکسیژن درسلول می نماید. کمبود آن در حالات سبک (carencences legeres)،باعث کم شدن تمایل به کار،خستگی،اختلال در حافظه ، سر گیجه،طپش قلب،بی اشتهای ،کمک به ایجاد زخم معده ودر حالات پیش رفته ،ایجاد آماس اعصاب(Polynevrite )می نماید.
ویتامینB1درجهت رفع دردهای عصبی، سیاتیک،پلی نوریت های ناشی از الکلسیم (اعتیادبه مصرف الکل)یا ناشی از ابتلاءبه دیابت،پیدایش اختلال در نظم ضربان قلب،آماس عصبی زمان حاملگی،ورم رودبزرگ،بی اشتهای،درمان یبوست های مزمن وغیره استفاده درمانی به عمل می آورد.
۳-ویتامین B2به مقدار۲/۱تا۵/۱میلی گرم درشیر،تخم مرغ ،مالت جو،جگر،مخمر آبجو، دل وقلوه وغیره یا فت می شود.و کمبود آن ایجاد عوارضی مانند اختلالات معده و روده، ضایعات چشمی،پوستی ودر مخاط ها ،همچنین تیره رنگ شدن وشکستگی ناخن موی سر می شود.وبرای در ما ن بعضی بیماریها پوست ومخاطSeborrhee،ورم ملتحمه،اختلالات بینایی در تاریکی،ورم مزمن روده،گرفتگی عضلانی،آسم،میگرن،التهاب مخاط دهان و تا خیررشد کودکان شیر خوار استفاده می شود.
۴-ویتا مین Cبه مقدار ۷۵میلی گرم کمبود آن بیماری اسکوبورت را به وجود می آوردکه این بیماری ایجادکوفتگی،خونروی و تورم لثه های دندان ،خالی شدن پایه دندان ها ،متعفن شدن بخار دهان،ریزش مو وگاهی ناخن می شود.
خواص درمانی آن درجهت بیماری اسکوبورت،کم خونی ،ورم لثه وکرم خوردگی دندان ،اختلال در نمو بافت استخوانی، روماتیسم،هموفیلی ونارسایی اعمال غدد فوق کلیه استفاده می شود.
ویتا مینC درجدار میوه نسترن:۴۰۰تا۱۵۰۰ میلی گرم-انگور فرنگی:۱۰۰تا۴۰۰-نارنج ،گریپ فروت وعلف چشمه:۵۰تا۱۰۰-لیمو ترش وشاه بلوط۵۰-اسفناج۴۰:تا ۸۰-کلم ۳۰تا ۱۰۰-سیب زمینی: ۱۰میلی گرم-جعفری۲۰۰:میلی گرم
– انگور فرنگی تازه۱۸۰:-شلغم خام :۱۳۹ –ترشک:۱۲۴-ترخون:۱۲۰-کلم سبز وخام:۱۲۰-رازیانه:۱۰۰-فلفل سبز:۱۰۰-علف چشمه:۸۷-کلم بروکسل :۸۰-کلم قر مز :۷۰-لیمو ترش تازه :۶۵-توت فرنگی تازه،پرتقال تازه،گل کلم وکرفس:۶۰میلی گرم وجود دارد.
۵-ویتامین D3که در هوای آزاد زندگی می کند ورژیم کاملا متعادل از نظر فسفر وکلسیم دارد. وبرای پیش گیری راشی تیسم استفاده می شود
۶- ویتامینEدر دوران بارداری مورد استفاده قرار می گیرد
۱-کوچک شدن بیضه ها ،تخمدان ورحم وهمچنین نا توانی های جنسی وعقیم شدن
۲-سقط خودبه خود جنین زایمان های زودرس ،تاخیر در رشد اندامهای جنسی،تاخیر بلوغ، قاعدگی های دردناک.

۳-التهاب فرج ،خارش های مهبلی،اختلات زمان یائسه گی.
۴-برخی اختلالات ماهیچه ای و سیستم عصبی
۵-اختلالات نمو در کودکان شیر خوار.
۶-ورم ماهیچه قلب ،آنژین دو پواترین،تصلب شرائین.
۷-برخی انواع اگز ماواولسر ساق پا.
۸-نزدیک بینی تدریجی.
۷-ویتامینpp به مقدار۵۰درشیر گوجه فرنگی ،کلم،شیر،جوانه گندم،مخمرآبجو ،وجگریافت می شود.
ویتامین ppدردرمان بیماری پلاگر و بیماریهای ناشی از کمبود این ویتامین مانند ورم لثه،درماتوزها،سرما زدگی پوست، آفت،التهاب مخاط دهان،ورم معده وروده ،تامین تعادل غذایی ودرمان اختلالات روحی ومالیخولیا ئی به کار می رود بعلا وه برای پیش گیری و درمان بیماری ناشی از اشعه ایکس ورادیوم مورد استفاده قرار می گیرد.
۸-ویتامین های K به مقدار ۱میلی گرم و در این گروه مواد ی با اثر ضد خونروی وجود دارد..

پیاز :
دوران گل دهی: خردادو تیر
زمان برداشت: از تیر تا آخر شهریور
گیاهی است دو ساله با پیاز مطبق و قهوه‌ای رنگ، برگهای آن لوله‌ای و سا قآن راست می باشد که در قسمت انتهایی آن گلهای سفید مجتمع وکروی شکل قرار دارد. دانه های آن سیاه رنگ بوده ودرون یک کپسول قرار دارد. موطن اصلی این گیاه چند ین نقطمختلف آسیا است. پیاز همیشه در بین‌النهرین ،هند ودر کشورهای مدیترانه بعنوان سبزی و گیاه داروی کشت می‌شده است.این گیاه را رومی‌ها به غرب آورده وتا مناطق شمالی اورپا بردند. امروز پیاز یکی از سبزیجات خوراکی بشمارمی‌رود که درتمام دنیا کشت شده وارقام مختلف آن صدها هکتار از زمین‌ها کشاورزی را اشغال می کند.
پیاز یا ساقزیرزمینی این گیاه دارای اثرات درمانی است. پیاز ها را با دست یا با ماشین جمع آوری کرده وپس از اینکه در هوای آزاد اندکی خشک شد آن را تمیز نموده و در محلی خشک که از سرما دور باشد انبار می کنند.پیاز محتوی اسانس‌های روغنی، قندها، ویتامینها و موادمعدنی وبخصوص تر کیبات آلی گوگرد (ضد عفونی‌کنند گیاهی) که اثر آنتی‌بیوتیکی دارد می باشد.پیاز تازه ناراحتیهای مجرای فوقانی تنفسی ومخصوصاًسرفه، زکام، نزله‌برونشیت و دیگر بیماریهای حساس را بر اثر قدرت ضدعفونی کننده و ضد میکروبی گیاهی خود به طور مؤثری کا هش می‌دهد. در مورد جهازها ضمه پیاز اثر ضد عفونی کننده داشته و ناراحتیهای گاستریک و روده ای را کاهش داده و انگلهای روده‌ای را دفع می کند . این گیاه مسهل صفرا، مدرو پائین آورند قند خون است . پیاز خرد شده محل نیش حشرات را تکسین می دهد خشک کردن پیاز اثر آن را از بین می برد.

سیر:
دوران گل دهی :تیر تا شهریور ماه
زمان برداشت:خرداد تا مرداد(بسته به نوع کشت)
گیاهی است دوساله با پیازی مرکب ازپیازچه هاو ساق راست که در انتهای آن گلی چتری که شامل چندین پیازچه است قرار دارد گلها بوسیل یک پوستن برگی شکل حفاظت می شوند. سیر همیشه بعنوان یکی از گیاهان مهم دارویی و چاشنی غذایی کشت می شده است. انواع مختلفی از این گیاه تا کنون شناخته شده واساساً آن را به دو گروه اصلی تقسیم می‌کنند :اول سیر زمستانی که درپاییز کاشته می شود که در سال بعد گلی که که محتوی پیازچه است می دهد. دوم سیر زمستانی یا بهاره که در پاییز یا بهار کاشته شده، ولی گل نمی‌دهد. هر دو نوع آنرا بوسیل تقسیم گیاهی و کشت خود سیر می توان تکثیر نمود. سیر را در زمان رشد کا مل جمع‌آوری کرده، خشک نموده و در محلی خشک و دور از سرما نگه‌داری می کنند. دارای اثر دارویی هستند که بصورت تازه یا کنسرو شده مصرف می شود. این گیاه محتوی یک اسانس روغنی و یک ترکیب گوگردی به نام آلئین است که در هوای آزاد تجزیه شده (سلولهای آسیب دیده سیر) و به آلیسین با بوی تند وآلیدی‌سولفید تبدیل می شود تبدیل می شود. همچین سیر محتوی مقدار زیادی ید است. این گیاه ضد تصلب نسوج و پائین آورند فشار خون پر قدرتی است. ضمناً ضدعفونی‌کنند روده است که در صورت وجود ناراحتیهای روده ای و اپیدمی گریپ بکار می‌رود. سیر مسهل صفرا و ضد انگل بوده و محل نیش حشرات را تسکین می دهد، ولی در صورت استفاد طولانی از آن امکان ایجاد اگز ما وجود دارد..

درخت توسکا:
دوران گل دهی: اسفند-فرودین
زمان برداشت: فرودین-اردیبهشت
(تیربتولاسه)؛ توسکا درختی است با شاخه های خاکستری پوشیده از لکه های کوچک قهوه‌ای(زگیلهای پوست درخت) و چوبی به رنگ تیره. برگهای بیضی آن بیضی شکل و دندانه‌دار بوده نوک آنها هلالی است. سطح این برگها خصوصاً در دوران جوانی خیلی چسبناک است. درخت توسکا دارای گلهای دو جنسی است، گلهای نر آن بصورت نگین یک سال قبل از گل دادن گیاه ظاهر می شود. گلهای ماداین درخت مانند نگینهای تخم مرغ شکل بوده وسپس به حالت چوبی درآمده و در تمام طول سال روی درخت باقی می مانند. میوآن خشک وبدون پوسته و بال مانند است. این گیاه در تمام اورپا ،آسیا وآفریقا خصوصاً دراطراف آب گسترده شده است. برای مصارف دارویی برگهای جوان وچسبناک و برخی مواقع پوست این درخت را از روی شاخه های جوان ترجیحاًزمانی که در خت را قطع نموده‌اند جمع آوری می کنند . قسمتهای جمع آوری شده را در سایه ودرجه حرارتی که از ۴۰ درجه سانتیگراد فراتر نرود خشک می کنند. آنها محتوی تانن ها، آنتراکنین و در نتیجه قابض و تلخ هستند. از این گیاه در درمان کاتاره رورده ای، اسهال مزمن و خونریزیهای داخلی استفاده می شود. دم کرد این گیاه را به نسبت دو قاشق‌مربا خوری در هرفنجان در طول روز مصرف می کنند. این جوشانده در صورت سرما خوردگی وتب ناراحتی را کاهش می دهد. برای ورم لوزتین و ورم جوف دهان، غرغر جوشاند این گیاه توصیه می شود. طب سنتی برگهای تازه و سائیده شده این گیاه را برای درمان ترک‌خوردگی سینه ودلمها تجویز می‌کند. درخت توسسفید هم همین خواص داراست. این درخت در منا طق کوهستانی می‌روید..

ختمی:
دوران گل دهی: تیر ومرداد
زمان برداشت: ریشه از مهر تا آخر آبان وبرگ وگل ها از ماه تیر تا آخر مرداد
(تیر پنیرک)؛ گیاه علفی پایائی است با ریشمنشعب زرد رنگ وساق بلند افراشته پوشیده ازبرگهای متناوب. هم قسمتهای این گیاه دارای کرکهای نرم است. از بغل برگها خوشه‌های گل سفید یا صورتی ظاهر می شود. دانه‌های آن کنار هم قرار گرفته ومیومدور و صفحه ای رابوجود می آورند. موطن اصلی آن منطق مدیترانه بوده و در قسمت وسیعی از اروپا غربی تا منطقسیبری می روید .از قدیم این گیاه در باغچه‌ها بعنوان گیاه عسل‌دهنده و گیاه دارویی و تزئینی کاشته می‌شد. هم قسمتهای این گیاه دارای خواص دارویی هستند.

ریشه، برگها، و گل این گیاه را جمع‌آوری می کنند. ریشه ها را پاک و خرد کرده و سپس در درجه حرارتی که حداکثر آن ۴۰درجسانتیگراد باشد خشک می کنند. برگها را می توان بتدریج و برحسب گل دادن و یا یکباره وقتی که رشد آن به آخر می رسد در پائیز جمع آوری کرد. گلها را با یستی صبح زود وقبل از باز شدن در هوای خوب چید. سپس آن را در سایه ومحلی که هوا در آن جریان داشته باشد خشک کرد. ختمی یکی از مهمترین گیاهان دارویی لعابدار، قندها، نشاسته، آسپارانژین، پکتین و مواد دیگر است. از دم کرد این گیاه درهنگام تورم مجرای تنفسی فوقا نی بعنوان ضد سرفه وخلط‌ آور و نرم کننده استفاده می شود. طب سنتی خصو صاً از ریش این گیاه علیه بیماریهای معده ای-روده ای استفاده می کرده است . برای تهی خیساند آن یک قاشق کوچک از ریش این گیاه را در یک فنجان آب می ریزند. برای مصارف خارجی ازآن به عنوان پانسمان نرم کننده وبعنوان غرغره استفاده می شود.

نوعی گاوزبان:
دوران گل دهی: از اردیبهشت تا آخر شهریور
زمان برداشت: شاخبرگ دار از اردیبهشت تا اواخر مرداد وریشه در مهر ماه
(تیر گاوزبان)؛ گیاهی علفی، دو ساله تا چند ساله بوده ودارای ریش عمودی سیاهی است که سال اول بوته ای با برگهای نیزه ای از آن می روید. در سال بعد شاخه‌ای مستقیم که دارای برگهای بی پایه است روئیده و در انتهای آن خوشه های گل که ابتدا قرمز رنگ بوده و سپس آبی می شود ظاهر می گردد. تمام گیاه پوشیده از کرکها خشن است. میوه های آن بصورت چهار قسمتی بوده که بوسیل لای برگی پوشیده شده است موطن اصلی آن مناطق گرم اروپا است ودر دامنه های آفتاب گیر و زمینها نکاشت بصورت خودرومی روید در قدیم برای درمان بیماری‌های قلبی و سیستم اعصاب بسیار جستجوی آن بودند. امروزه نسبتاً کمتر از آن استفاده می شود . خصوصاً شاخبرگ‌دار و برخی مواقع ریشه و گل این گیاه را جمع‌آوری می کنند. قسمتهای جمع آوری شده را در محلی تاریک و جریان هوای خشک می کنند. این قسمتها محتوی اسیدسالیسیلیک، الکالوئیدها، سینوگلوسین و کنسولیدین، لعاب، مواد رنگی و دیگر مواد است. آنها دارای اثر نرم کننده وخلط‌ آور بوده و در درمان سرفه، کاتار برونش ها و مجاری تنفسی فوقانی بکار می روند. برای یک فنجان آب کافی است. برای این کار آب جوش را روی گیاه ریخته وبگذارید تا به مدت ۱۵دقیقه دم بکشد . هر روز تا سه فنجان از دم کرده این گیاه را می توان مصرف نمود. برگهای تاز این گیاه دارای مقداری زیادی ویتامین‌ث هستند وبعنوان تصیفه کنند خون می توان در سالادها نیز از آن استفاده نمود. کرکهای روی پوست گیاه می تواند باعث تحریکات پوستی گردد. این نوع گیاه عسل دار بسیار خوبی است.

علف پا گر به:
دوران گل دهی: اردیبهشت تا اواخر تیر
زمان برداشت: اردیبهشت
(تیرمرکبّان)؛ گیاهی علفی، پایا که با تولید پا جوش گسترش پیدا می کند. برگهای پایینی مجتمع بوده وشاخه ها نسبت به ساقه که خوابیده است عمود می باشند. قسمت پایینی آنها سفید وکرک دار است و خوشه های گل با دمگل های کوتاه در قسمت انتهایی شا خه ها قرار دارد .یک قسمت از گیاه فقط گلهای ماده وبقیگیاه گلهای دو جنسی تولید می نما ید.میوه های فندقه وپرزدار هستند.این گیاه روی دامنه های خشک، حاشیمرازع، مراتع وجنگلهاو اکثراً در اماکن و زمینهای شنی می‌روید ودر قسمتهای وسیعی از مرکز و شمال اروپا تا سیبری وجود دارد.از این گیاه برای درمان سل واسهال خونی نیز استفاده می شود

.غنچه های گل آن را درست قبل از شکفتن با مقداری از دم با دست چیده وغنچه هایی را که پر رنگتر هستند از غنچه های سفید جدا می کنند زیرااین غنچه ها با ارزشترند . برای خشک شدن آنها را روی سبد ی در محلی تاریک که هوا درآن جریان داشته باشد می گذارند.غنچه ها بوی معطر و مزتلخی دارند .آنهادارای اسانس روغنی،تانن ها،عصارتلخ ومواد رنگی آلی هستند.و ضمناًدارای اثر قابض ،نرم کننده ومسهل صفرا نیز می با شداز این گیاه بعنوان دم کرده برای درمان ناراحتیهای مجرای تنفسی فوقانی ،کاتار کاستریک وروده ای وکیس صفرااستفاده می گردد. در ضمن این گیاه را در تر کیبات جوشانده های مدر نیز شرکت می دهند.این گیاه در درون سنگریزه ها می رویدواغلب آن را محلهای خشک و بی حا صل و همچنین حاشیه باغچه ها می کارندوشاخه های خشک آن را برای ساختن دسته گلهای تز ئینی بکار می برند.

ترب وحشی(شبه خردل):
دوران گل دهی:اردیبهشت تااواخرتیر
زمان برداشت:شهریورتا اواخر آبان

(تیرشببو)؛گیاهی،علفی،پایا،باریشه ای عمیق استوانه ای وبرگهای مضرس ،گلهای سفید رنگ وخوشه ای که در انتها ساقه ظاهر می شوند .میوه های آن کپسول وبیضی شکل هستند . موطن اولیه آن جنوب شرقی اروپا بود که از آنجا به دیگر کشورهای اروپایی راه پیدا کرد.این گیاه از ادویه های مهمی است که در باغچه ها و مزارع کاشته می شوند و برای کاشت آن بایستی ریشه های نازک آن را در زمینهای سبک وقابل نفوذ قلمه زد . در طول تا بستان این گیاه رشد خود را کا مل می کند . و در پاییز یا بهار بعدی می توان آن را از خاک بیرون آورد.اگر چه می توان این ریشه ها را بصورت رنده شده یا بریده ، کنسرویا خشک نیز مصرف نمود ،ولی چه درآشپز خانه وچه بعنوان دارو تقریباًهمیشه از ریش تازه آن استفاده می شود . این ریشه خصوصاًمحتوی یک اسانس روغنی ،سنوول،ویتامین ث،اسیدهای آمینه ومواد ی که از تکثیر میکروبها جلو گیری می کنند و همچنین مواد ضد عفونی کننده است واگر همراه با گوشت پخته مصرف شود فعالیت معده وروده را تحریک می کند مواد ضد میکر وبی موجود در آن فعالیت موجودات میکروبی مضر در جهاز هاضمه را محدود نموده وعلیه بیماریهای ویروسی از قبیل گریب یا زکام نیز مؤثر است .علاوه بر مدر بودن دارای خا صیت نرم کننده وخلط آور نیز می با شد .ریشرنده شداین گیاه همراه با آرد وپیه به نسبت یک ونیم به ضماد ی را بدست می دهد که درد های رو ما تیسم را کاهش می دهد البته مصرف بیش از حد آندر یک محل می تواند باعث تحریک پوست گردد.

انگور خرس :
دوران گل دهی:فرودین ،اردیبهشت
زمان برداشت: فرودین تا آواخر خرداد

(تیراریکاسه)؛انگور خرس درختچ کوچک وخزنده ای است که دارای شا خه های پوسیده از برگهای چرمی بیضی شکل و مقاوم است . گلهای ریز و کوچک وسفید یا قرمز بصورت خوش باز روی آن قرار دارند . میوه های آن قرمز بوده ودارای ۵هسته هستند .این گیاه در جنگلها ی کوهستانی تنگ وارضی رها شده ای که دارای خاک اسیدی ومرطوب با شد می رو ید . در بعضی از کشور ها این گیاه جزءگیاهان حفاظت شده است . برگهای این گیاه را با دقت وصرفه جویی (از چند شا خه برای اینکه گیاه از بین نرود)در بهار جمع آوری می کنند.این برگه باید یا درآفتاب و یا در خشک کن با حداکثر ۵۵درجسانتیگراد حرارت به سرعت خشک شوند آنها محتوی گلوکوزید تا ۱۲در صد آربوتین و متیل آربوتین،تانن۱۰درصد ،اسیدهای آلی ودیگر مواد هستند .ازآنهابنحومؤثری علیه بیماریهای ورم مجاری ادرای (بعنوان ضدعفونی کننده)، سنگهای ادراری ونارحتیهای مختلف کلیوی در صورتی که ادرار شخص دارای PHبازی باشد استفاده می کنند. در صورت استفاده طولانی این گیاه می تواند در عین حال قابض نیز باشد. تصویر پایین اختلاف شکل برگهای انگور خرس ودو گو نه دارواش را (از چپ به راست )نشان می دهد.

همیشه بهار کوهی:
دوران گل دهی:اردیبهشت تا آواخر تیر
زمان برداشت:گلها خرداد –تیر ریشه:شهریور -مهر برگ سر شاخه ،و شاخه :تیر ومرداد
(تیرمرکبّان)؛ گیاهی است علفی،پایا وریزوم دار،ساقهوایی افراشته،منشعب ودارای پرز های غده ای است که درانتهای آن یک نهنج گل زرد رنگ قرار دارد . بر گهای پایین ساقه بیضی شکل بوده وروی زمین گسترده هستند . برگهای روی ساقه سرنیزه ای بوده ودر محل گره های ساقه قرار دارند میو آن فندقه وسیاه رنگ بوده وپرزدار است این گیاه درحال حاضر کمیاب شده ودر بسیاری از کشور ها حفاظت می شود.همقسمتهای گیاه ازرش دارویی دارد . البته بیشتر مواقع گل این گیاه را جمع آوری می کنند،ولی در برخی مواقع ریزوم آنرا نیز مورد استفاده قرار می دهند . گل آن بایستی بدون نهنج و براکته های زیر گل چیده شود و فقط گلها ی لوله ای وراست را جمع آوری می کنند.ریزومها را پس از یبرون آوردن از خاک تمیز نموده وبه سرعت خشک می کنند . گلهامحتوی اسانس روغنی،کاروتنوئید،عصارتلخ،آرنیسین،ساپونین،آرنیدیول،

استرول،ایزوکرستن ،آستراگالل وغیره می با شند.ریزوم این گیاه بیشترمحتوی تانن ها،۳/۶درصد اسانس روغنی و رزین می با شد هر دو قسمت دارای اثر محرکه وحتی تحریکات شدید روی مخاط گاستریک وروده ای داشته واثر محرک شدیدی روی کلیه ها دارند . این گیاه همچنین دارای اثرات مفیدی روی جریان خون وفعالیت قلبی دارد البته به شرطی که مقدارمصرف آن از طریق یک پزشک تعیین شده باشد.خصوصاًعصارالکلی این گیاه یعنی تنطور آن زیادمورد مصرف قرار می گیرد .از این تنطوربعنوان یک ضدعفونی کننده والیتام دهنده مناسب استفاده می شود . از جو شانده ها ویا دم کرده آن در ترکیبات غرغره ها،حمامها وپانسمان استفاده می شود

زرشک:
دوران گل دهی:اردیبهشت تاخرداد
زمان برداشت:پوست شاخه وریشه : فرودین، اردیبهشت،میوه ها:شهریور ،مهر
(تیرزرشک)؛درختچه ای خاردار بابرگهای بیضی ودندانه دار است که این برگها بصورت دسته ای روی بواکی بلاستها در کنار تیغها می رویند. گلهای زرد رنگ آن بصورت خوشه های آویزان روبه پایین هستند .میوآن سته،شلجمی شکل وقرمز رنگ است . غیر از میوه هابقیه گیاه سمی است. این گیاه در تمام اروپا تا قفقاز در میان جنگل ، روی نقاط آفتابگیر وحاشیه مزرعه ها می روید .خواص دارویی آن از زمان قدیم شناخته شده است واز آن بعنوان تب بر ،مقوی معده،کبد وقلب استفاده می شده است.برای مصارف
دارویی پوست ومیو آن را بکار می برند و برای این منظور پوست شاخه ها وریشه ها را جمع آوری کرده وخشک می کنند(حتی در نور خورشید).سپس برای از بین بردن باقی ماندرطوبت موجود درآن ،پوست را در خشک کنی با حرارت۵۰ درجه سانتیگرادقرار می دهند . این فرآورده محتوی الکالو ئید هایی است که مهمترین آنها بربرین است . الکالو ئید مزبور بسیار سمی بوده وهمیشه تحت نظر پزشک باید مصرف شوند . از آن در درمان ناراحتیهای کلیوی ،علیه سنگ ادرای ،برای تحریک فعالیت معده وکبد استفاده می شود . از این پوست در درمان اشکالات جریان خون نیز استفاده می شود و مقدار کم آن مسهلی ضعیف،مسهل صفرا،ومدّر است و مقدار زیادش حالت کرخی ،تهوع، اسهال وحتی فلج مرکز تنفسی را ایجاد می کند.میوآن را پس از اینکه کا ملاًرسید درپاییز می چینند .این میوه را بطور تازه ،کنسرو شده وخشک شده می توان مصرف کرد . مزآن ترش ودارای مقدار زیادی ویتامین ث است از این میوه برای تهیه چای و جوشانده خشک کننده استفاده می کنند.

شوکران آبی:
دوران گل دهی: تیرتا آواخرشهریور
زمان برداشت:ریزوم: مهر-آبان
(تیرچتریان)؛گیاهی پایا با ساقه تو خالی وشیارهای گود عمودی می با شد. قسمت پایین آن بصورت پیازبوسیلجداره ها تقسیم شده است برگهای پایینی آن دارای دمبرگهای بلند و برگهای روی ساقه غلاف دارمی با شند.گلهای آن سفیدو شکل خوشه ای می رویند. میوآن فندقه و در قسمتی بوده و تمام گیاه سمی است این گیاه را در تمام نیمکره شمالی بطور خود رودر حاشیه جویبارها ،رود خانه ها ،در باتلاقها وهرجایی که رطوبت کافی وجود داشته باشد می توان یافت.ریزوم (در قسمت پایین سمت چپ)بوته هایی راکه از قبل انتخاب شده انداز خاک درآورده و آنهارا سریعاًشسته وقسمتهای سبز آن را قطع واز طول به دو قسمت تقسیم می کنند .سپس آنها را در هوای آزاد یا در خشک کن باحداکثر ۴۵درج حرارت خشک می کنند . آنهامحتوی سمی به نام سیکوتوکسین ویک اسانس روغنی نش آورولی غیر سمی هستند. این گیاه بایستی فقط تحت نظر دقیق پزشک مورد استفاده قرار گیرد.موادی که درآن موجود است روی سیستم اعصاب مرکزی اثر می گذارد در رقّت زیاد ضد تشنج (عضلات صاف)،آرام کننده بوده و سرگیجه راازبین می برد.در مصارف خارجی ازآن درتهیه پماد های ضد ورم ،ناراحتیهاو میکوزهای پوستی استفاده می شود.این گیاه را اغلب با کرفس اشتباه می گیرند چرا که پیاز آن همان شکل رر داشته ومزآن نیز مثل کرفس شیرین بوده وهمان عطر جعفری را دارد . بخاطر همین مسئله تعداد مسمومیتها خیلی کم نیست و سم این گیاه حتی آبهای اطراف نیز پخش می شود .مسمومیت بوسیلاین گیاه با ناراحتیهای مغزی،اظطراب وتشنجات بروز می کند وخبر کردن پزشک از ضروریات است.

سورنجان-گل حسرت:
دوران گل دهی:مرداد تاآواخرمهر
زمان برداشت :پیاز: :مردادتاشهریور.دانه ها: خرداد تا پایان تیر
(تیر گل حسرت)؛گیاهی علفی ،پایا،باپیازی مطبّق وزمینی است.گلهای زیبا وبنفش رنگ آن درپائیزظاهرمی شود که پس ازتلقیح دانه ها تشکیل شده و تا بهاردر درون تخمدان زیرزمینی باقی می مانند.در این فصل دسته ای برگ سرنیزه ای هم سطح خاک می روید که در وسط آنها میوه گیاه به صورت کپسول (پایین سمت چپ) قرار دارد .تمام گیاه شدیداًسمی است ودر سراسر اروپا می روید. جهت مصارف دارویی،پیاز ودانه های این گیاه را جمع آوری می کنند . پیازهارا پس از آنکه کا ملاًتمیزشدندبصورت حلقوی بریده وبه سرعت آن راحتی درزیرنورخورشید خشک می کنند.درتابستان دانه هایش می رسند که آنه را جمع می کنند.تمامی گیاه سرشار از کلیشسین است که این ماده یک آلکالوئید سمی است.دانه هامحتوی مقدار زیادی ازلیپیدها،تانن هاو قند هستند . قسمتهای برداشت شده خصوصاًبرای جدا کردن کلشسین آنها بکار می روند که از این ماده درمان آرتریتهای مزمن وروماتیسم عضلانی یا مفصلی استفاده می شود .در گذشته از مشتقات کلشیسن نظیر دمکلیسن برای درمان بیماری لوسمی استفاده می شود. کلشیسن سمی میتوتیک است که تقسیم سلولی را متوقف می کند.ازاین ماده برای اصلاح انواع گیاه استفاده می شود مسمومیت در اثر مصرف دانه یاگلهای این گیاه اغلب مرگ آور است وعلائم این مسمومیت عبارتنداز ترشح زیاد بزاق دهان،استفراغ،اسهالهای خونی،تشنجات وفلج عمومی و پادزهر آن تانن است.این گیاه حتی برای حیوانات نیز خطرناک است.

سناءکاذب:
دوران گل دهی:اردیبهشت تامرداد
زمان برداشت:ا ردیبهشت تامرداد
(تیربقولات)؛گیاهی علفی پایا با ریشه ای عمقی و ساقه ای بالارونده پرشاخه وبرگها تک شاخه وبرگه تک شانه ای ومتناوب هستند ازبغل برگهاخوشه گلهاسفید وبنفش رنگ ظاهر می شود.گل کردن این گیاه بطوری تدریجی وبیشتردرفصل تابستان صورت می گیرد ، میوآن نیام(شکل پایین سمت چپ)ومحتوی دانه های ریزبیضی شکل است(پایین سمت راست). تمام گیاه سمی است. این گیاه درعلفزارها ، کناره جاده ها،وحاشیه مرازع خصوصاًدر زمینها آهکی ومراتع می روید،ولی حیوانات بطور طبیعی از خوردنش امتناع می ورزند. هنگامی که گیاه کاملاً گل می دهدوهوا آفتابی باشد سرشانه های آن راجهت مصارف دارویی جمع آوری می کنند سپس در لایه های نازک در سایه و در جایی که هوا جریان داشته باشد ، خشک می کنند وبایستی پس از این عمل گیاه رنگ سبز وطعم تلخ خود را حفظ نما ید . خشک شداین گیاه محتوی یک گلو کوزید سمی محلول درآب کو رو نیلین ،تانن ها ،مواد تلخ ،نمکهای آلی و ویتامین ث می باشد .این مواداظطراب قلبی را تسکین داده و کا ر قلب را تنظیم می کند وبه همین خاطر افراد مسن بیشتر از آن مصرف می کنند.جو شاندآن بحرانهای آسمی را تسکین داده ومدر است .امروز این گیاه کمتر مورد استفاده قرار می گیرد و مصرف آن با یستی تحت کنترل پزشک صورت بگیرد . کودکانی که از این گیاه دسته گل درست می کنندبوسیلآن مسموم می شوند ،مسمومیت آن با رنگ پریدگی ،اسهال ، احساس خفگی ،تشنج واز دست دادن حافظه ظاهر می شود و می تواند حتی با عث مرگ فرد نیز بشود.

ما زریون:
دوران گل دهی:فرودین-ا ردیبهشت
زمان برداشت:پوست:ا ردیبهشت
(تیرتی ملیاسه)؛درختچه ای با شا خه های خاکستری است که در جنگلها پوشیده ،دشتها و کوهستان می روید . در اوائل بهارگل داده وگلها ی آن بصورت خوشه های قرمزیا سفید ومعطر می با شد. برگهای کشیدآن پس از گل دادن گیاه می رویند .میوه های آن گوشت دار وقرمز هستند . این گیاه در بخش وسیعی از اروپا و آسیا بصورت خودرو می روید و در بسیاری از کشور ها کمیاب شده وتحت حفاظت درآمده است . تمام قسمتهای این گیاه بشدت سمی است . نام آن مشتق از کلمه مارزین به معنای کشتن گرفته شده است . از نطقه نظر پزشکی از این گیاه برای آرام نمودن درد ها دندان استفاده می شود.جهت مصارف دارویی پوست شاخه هایی را که در اوائل بهارکمی چوبی شده اند جمع آوری می کنند وآنها را به هم بسته و برای خشک شدن آویزان می نمایند. این جمع آوری نموده آنها را هم بسته وبرای خشک شدن آویزان می نمایند.این جمع آوری بایستی پراکنده و محدود در مناطق مختلف وبصورتی با شد که گیاه ازبین نرود. پوسته این گیاه محتوی آلکا لوئیدهای سمی ،دافنین ومزرئین است. این مواد محرک بوده و به پوست آسیب می ر سانند و درصورت مصرفی طولانی آن پوست تاول می زند.دافنین توهم آور نیز می باشد.این گیاه بندرت مورد استفاده قرار می گیرد و ازآن بعوان محرک سبک در درمان روماتیسم استفاده می شود. از پماد ها و مرهمهایی که محتوی این گیاه هستند فقط بایستی تحت نظر پز شک استفاده کرد . مسمومیت بوسیلمیوه های این گیاه زیاد است و خصوصاًکودکان در این آماربیشتر ی را به خود اختصاص می دهند . این نوع مسمومیت با سوزش در گلو ،تهوع وخونریزی تظاهر می کندوفوراًبایستی پزشک را مطلع کرد.

زبان گنجشک:
دوران گل دهی :ا ردیبهشت -خرداد
زمان برداشت:برگها:ا ردیبهشت- مرداد
(تیرزیتون)؛درختی است با شاخه های نرم به رنگ خاکستری متمایل به سبز وجوانه های سیاه رنگ . این جوانه ها دراوائل بهار گلها ی ریز قهوه ای متمایل به قرمزتولید می کنندکه بصورت خوشه ای در کنار یکدیگر قرار دارند. هنگامی که گلها خشک می شوند برگها می رویند.برگه تک شانه ومتشکل از برگچه های دندانه دار ومیوسامار است . این گیاه در کناره جنگلها و بیشه زار ها ،جاده ها واطراف نقاط مسکونی می روید.خواص دارویی پوست این گیاه از دوران قدیم شناخته شده وآن را بعنوان تب برو به جای کنین بکار می برده اند.پوست تنه وبرگ آن را برای مصارف دارویی جمع آوری می کنند . پوسته آن را از روی شاخه های جوان وترجیحاًاز درختان قطع شده جمع آوری می کنند .که محتوی یک گلوکوزید،فراکسین ،تانن ها ومواد تلخ است. برگچه های آن را با دست جمع آوری می کنندکه محتوی فراکسین،مانیت ،اسید های آلی ، تانن هاو قند می با شند . قسمتهای جمع آوری شده را روی سبد ودرسایه که هوا درآن کا ملاًجریان داشته با شد پهن نموده و خشک می کنند.آنها ملین سبکی بوده وبرای تنظیم کار روده ها وهمچنین برای دفع انگلهای روده ای بکار می روند.از آنهابعنوان تب بر وناراحتیهای کلیوی خصوصاًدر صورت وجود سنگ کلیه ،علیه درد های روماتیسمی ونقرس استفاده می شود.یک قاشق از برگهای خشک شدآن را درفنجانی آب ریخته وکمی جوشانده سپس به مدت۵ دقیقه دم می کنند وچندین بار در روز آن مصرف می نمایند.مقدار مصرف پوسته آن نیزهمان مقدار است .اما باید اجازه دادتا کمی بیشتر بجوشد.از برگها برای شستن زخمها نیز استفاده می شود.چوب این گیاه سفید وسخت بوده وساخت وسایلی از قبیل مبل بکار می رود.این گیاه همچنین عسل دهندبسیار خوبی نیز است.

گل انگشتانه کرکدار:
دوران گل دهی :تیر تا شهریور
زمان برداشت:شهریور -مهر
(تیرگل میمون)؛گیاهی علفی ودو ساله است که در سال اول بوته ای زمینی ازآن می روید .درطول سال دوم ساقه ای مستقیم با برگهای بدون دمبرگ وسرنیزه ای شکل ازآن می روید. ازبغل برگهای فوقانی گلهای زنگوله شکل به رنگ سفید بصورت خوشه ای درنوک شاخه ها می روید.میوآن به شکل کپسول است .موطن اصلی این گیاه کشور های بالکان می باشد که در آنجا برای مصارف طبی کشت می شودوبخاطر مقاومت آن در برابر سرما ،آفات ومقدارزیاد مواد مؤثره موجود درآن به انواع دیگر ترجیح داده می شود. دانآن رادر بهار(برای برداشت برگها)یا درپاییز (برای برداشت دانه درسال آینده) می کارند.برگهای آن رادرلایه نازک پهن می کنند ،درطول یک روز (باحرارت محیط)خشک می کنند.رطوبت زیاد مواد مؤثرموجود در گیاه راتجزیه نمود و ارزش آن را از بین می برد. این گیاه اساساً محتوی گلوکوزیدهای از قبیل لاناتوزیدهای آ،ب،ث می باشد.این مواد چهار برابرمؤثرتر ازپورپورا گلوکوزیدموجوددر گل انگشتانه ارغوانی رنگ است.واز آن بعنوان یک ماده قوی تقویت کننده قلب با اثر سریع درموارد حاد ونارسائیهای قلبی ،تاکی کاردی یانامنظم بودن فعالیت قلبی (حالت آسم شدید )استفاده می شود مصرف این گیاه منحصراًدر چارچوب صنایع دارو سازی می باشد.