مقاله قالی بافی

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله قالی بافی دارای ۱۶۹ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله قالی بافی  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله قالی بافی،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن مقاله قالی بافی :

قالی بافی

مقدمه ذوق و خلاقیت هنری هر جامعه ای از سنن زندگی و سوابق تاریخی و محیط زیست آحاد آن قوم ریشه و الهام می گیرد و غالبا این ذوق و استعداد در یک و یا چند رشته خاص بگونه ای متبلور می شود که رقابت جوامع دیگر با آن ملتها و اقوام در آن رشته ها بدلایل متعدد تا حدودی دشوار و شاید عبث می گردد.

از جمله هنرهائی که در این سرزمین درمرور زمان به ذروه کمال و استادی رسیده و ذوق هنرمند ایرانی در پهنه آن فرصت تجلی وافر یافته هنر قالی بافی است. و دلیل این شکوفائی و اولیه مناسب برای تولید فرش از قبیل پشمهای مرغوب و انواع گیاهان رنگدار دانست .
بافت قالی و قالیچه در روستاها و یا درمیان ایالات بیشتر به عهده زنان و دختران است و در کارگاههای شهری حرفه ای است که بافندگان زن و مرد به آن می پردازند. کار پسران و انگشتان هنر مند خود در دل تارهای فرش جای داده و سرانجام در حالیکه دهها و صدها اثر زیبا و دل انگیز را با سرانگشت ماهر خویش آفریدند با مقراض اجل تارهای بستگی آنان از بهداشتی کارگاهها به بیماری فلج ، کوری ، رماتیسم و جهاز تنفس مبتلا میشوند. شاید به لحاظ تداعی محنت و محرومیت بافنده فرش و یا به خاطر تفکر در چگونگی آفرینش و طبیعت بی جان و زیبای آن باشد که رابطه ای که اساس آن بر زیبا پرستی و معنویت است با فرش و بافنده ناشناس و محروم آن برقرار شده و موانست با آنرا چنین تفکر آمیز و مشغول کننده می نماید .
علاقه و پیوند عاطفی مردم ایران به این میراث هنری خود و نیازی که بداشتن آن در مسکن و ماوای خود احساس می کنند زاید الوصف است و شاید به جرات بتوان گفت کمتر خانه شهری در ایران است که مفروش به تخته فرشی نباشد و در هیچ گوشه ای از جهان خرید و فروش فرش به آن مقیاسی که در ایران معمول است رایج باشد .
در سالهای اخیر فرصت های گرانبهایی برای کشورهای رقیب ایران فراهم آمد تا رکود کوتاه مدتی که در عرصه رقابت های جهانی برای فرش ایران بوجود آمده بود برای خود جای پای مستحکم تری باز کنند. در این سالها کشورهای پاکستان ، هندوستان ،چین و برخی از کشورهای اروپای شرق

ی چون رومانی و آلبانی با تقلید از نقشه ها و طرحهای ایران به منابع بزرگی از صادرات فرش دست یافتند و در مقیاسی وسیع برای آینده تجارت فرش ایران خطر ساز شدند ولی این حقیقتی مسلم است که قالی ایران به لحاظ بافت استادانه ، طرحها و رنگ های دلپسند و جالب همچنان در صدر باقی مانده ، روشن تر آنکه گویا قالی نفیس ایران بر تارک زیباترین و گرانبهاتین فرش گیتی درخششی دائمی دارد و این قولی است که جملگی برآنند.

فصل اول _ تاریخچه فرشبافی

قالی بافی در ادوار پیشین
با وجود آنکه در مورد اولین منسوجات دست بافت بشر اطلاعاتی نسبتا مکفی وجود دارد ولی درباره نخستین فرش های گره دار جهان و تاریخ و محل بافت آنها دانسته های ما اندک بوده و بیشتر در حدود حدس و فرضیه باقی مانده است در ردیابی معکوس مسیر توسعه و پیشرفت فن قالی بافی و رسیدن به نقطه مبدا و مهد این پیشه مفید که پیدایش آن صرفا بر اساس رفع احتیاج و توسط چادرنشینان قبایل صحراگرد صورت گرفته است پژوهشگران اروپائی در گذشته در اثر تحقیقات خود با این نتیجه رسیده بودند که تمدن های باستانی مصر و اشور گهواره فرشبافی

جهان بوده اند و شواهد نسبتا معتبری نیز در حصت این مدعا در اختیار داشتند از جمله مندرجات تورات به هنگامیکه در فصل هجرت قوم بنی اسرائیل در باب آرایش خیمه ها و استفاده از قالی سخن میراند و همچنین ستون یادبودی از شلمانصر دوم آشوری که در آن نقش دو تخته فرش با ریشه های بلند حکاکی شده است. فرضیه این محققین که قدمت بیشتر و اصالت کمتری داشته و بیشتر بر مبنای گفتاری استوار بوده وی ا اشاره بر نمونه ای غیر از فرش حقیقی چون نقش سنگ

ی آن دارد باکشفیات باستان شناس معروف روسی بنام (ردنکو) که در نیمه اول قرن اخیر در میا

ن توده های یخی موفق به کشف یک تخته فرش گرده دار می گردد بکلی دگرگون شده و در نتیجه مهد قالی بافی از سواحل نیل و رودخانه های دجله و فرات به آسیای مرکزی تغییر مکان می دهد . باشرح کامل تر این حفاری و تفاسیری که بر نتیجه این کشف با اهمیت نوشته شده مسئله را در زیر نور تابان تری می بریم .
در سال ۱۹۴۹ میلادی پروفسور ردنکو قطعه فرش گره داری را که در اصل به عنوان پوشش اسب بکار می رفته است در قبرهای مستور از یخ چادرنشینان صحرا گرد در محلی بنام پازیریک واقع در هشتاد کیلومتری مرز مغولستان در میان کوههای آلتائی کشف می نماید این فرش که قدمت آن به ۲۵۰۰ سال قبل می رسد در اندازه های ۸۳/۱×۲ متر و با ۳۶۰ گره در دسیمتر مربع و در رنگ قهوه ای مسی و سبز روشن بافته شده است. تصاویر حاشیه آن با اشکال متداول در دوره هخامنشی و نقوش تخت جمشید مشابهت فراوان و بلاتردیدی دارند و در زمینه مرکزی آن تصاویر ستاره های چهار پره ای عینا مشابه اشکال منعکس شده بر روی اشیا مکشوفه در لرستان مربوطه به این دوره در درون مجموعه ای از قابها محصور شده اند .
درباره سوابق تاریخی این فرش با اهمیت که در موزه (آرمیتاژ) لنینگراد نگهداری می شود پروفسور ردنکو معتقد است که در زمان مادها و یا پارتهای قدیمی بافته شده است بنابر نظریقه یکی از پژوهشگران معروف بنام (دیماند) در فرش پازیریک ترکیبی از طرحهای آشوری و هخامنشی و سکائی بکار رفته است او نیز مانند ردنکو عقیده دارد که مبدا این فرش از ایران است یکی دیگر از صاحب نظران فن بنام (اولریخ شورمان) پارا از این فراتر نهاده و عقیده دارد که این فرش در آذربایجان بافته شده است در حالیکه (یان بنت) معتقد است که با وجود فاصله ای متجاور از ۳۵۰۰ کیلومتر از کوههای آلتائی تا مرزهای کنونی ایران ، احتمال آنکه این فرش کار بافندگان ایرانی باشد بسیار ضعیف است. نامبرده در تاریخچه فرش پازیریک در کتابی تحت عنوان (قالیچه ها و قالی های جها

ن) است نامبرده در تاریخچه فرش پازیریک در کتابی تحت عنوان (قالیچه ها و قالی های جهان) منجزا تاکید می کند که مهد هنر و فن قالی بافی در شرق آسیا و در میان اقوام مغول بوده و از آنجا به نقاط غربی اسیا و از جمله ایران رسیده است.
قرائن تاریخی موید این نکته این است که قالی بافی در زمان ساسانیان رونق داشته است و در ارتباط با این مطلب ، سالنامه چینی (سوئی) مربوط به سالهای ۵۹۰ تا ۶۱۷ میلادی یعنی اندکی پیش از انقراض سلسله سالانی در میان کالاهای ایران از قالی نام می برد.
باقی مانده فرش معروف پازیریک در اندازه های ۸۳/۱×۲ متر که در موزه آرمیتاژ لنینگراد (سن پتیرزبورک) نگهداری می شود.
سفیر جمهوریو نیز (جوزپه باربارو) در دربار (اوزن حسن) از حکام آق قویونلو بارها از قالیهای گرانبهایی که درکاخ او دیده سخن گفته است . متاسفانه امروزه از این قالیهای نفیس هیچگونه اثری باقی نمانده است .

قالی بافی در عصر صفویه
در دوره صفویه هنرهای معماری ، کاشیکاری ، نقاشی ، خطاطی ، تذهیب و قلی بافی بحد کمال و درخشش خود رسیدند در این دوره هنرمندان ایرانی به خلق آثاری انچنان دل انگیز و زیبا می پرداختند که هرگز همتایی نمی یابند طرحهای قالی از خلاقیت و نبوغ هنرمندان این عصر چنان بارور می شود که پس از گذشت چند صد سال هنوز مورد تقلید بوده و با همه کوشش که برای گشودن راهی به فراسوی چهار چوبه هنری این دوران معمول گردیده جز در تعدادی معدود توفیق چندانی نصیب طراحان نقش قالی نگردیده ، گویی تمام نگاره ها و نقوش ممکن قبلا بدست این هنرمندان چیزه دست طرحه و تکمیل شده است . قالی بافان این دوره با استفاده از این طرحهادر حدود یک هزار و پانصد تخته قالی و قالیچه از خود باقیمی گذارند که برخی از آنها بصورت شاهکارهای مسلم قالی بافی دنیا ثبت می شوند در این دوره قالی بافی از حالت یک پیشه روستایی و چادر نشینی به مقام یک حرفه با اهمیت در کارگاههای شهری تغییر موضع داده و تجارت و صدور آن به اروپائی شروع می شود .
در سفرنامه های (تاورنیه) و (شاردن) و سایر کسانی که در آن موقع از ایران بازدید کرده اند به پیشرفت قالی بافی و مراکز متعدد بافت فرش در شهرهای اصفهان ، کاشان ، تبریز و کرمان اشارات فراوان شده است .
فرش های بافته شده در این دوره را بر اساس طرحهای آن در گروههای زیر طبقه بندی می کنند، ترنج دار، گلدانی، شکارگاه، گلدار هراتی ، درخت و بوته ، باغی ، لهستان .

طرح ترنج دار
طرح ترنج دار از اولین طرحهائی است که بر روی فرش های این دوره منعکس گردیده است و ما برای آشنایی بیشتر چهار تخته فرش معروف را که در این زمان در این سبک بافته شده اند انتخاب کرده و آنها را مورد مطالعه قرار می دهیم .

قالی اردبیل (قالی شیخ صفی)
قالی اردبیل یکی از زیباترین فرش هایی است که در بیست سال اولیه دوره صفویه بافته شده است. تار و پود این فرش از ابریشم و پرز آن از پشم بوده و کار بافت آن در سال ۹۴۶ هجری قمری پایان گرفته است. نام بافنده آن (مقصود کاشانی)همراه با مطلع یکی از اشعار حافظ :
جز آستان توام در جهان پناهی نیست
سر مرا بجز این در حواله گاهی نیست
در قسمت بالای فرش دیده می شود.
این قالی نفیس را شرکت ( زیگلر) که از سال ۱۸۸۳ میلادی در ایران در زمینه تولید و تجارت فرش فعالیت می نمود از ایران خارج نموده و به مبلغ ۲۰۰۰ لیره استرلینگ به موزه (ویکتوریا و البرت) لندن فروخته شده است .
در هر متر مربع این قالی ۵۱۷۰۰۰ گره از نوع سنه بکار رفته است . این فرش که مدت سه سال و نیم کار بافت آن به طول کشییده است ۱۱۵۲ سانتیمتر طول و ۵۳۴ سانتیمتر عرض دارد طرح این قالی بسیار جالب است در وسط آن ترنج زیبائیی قرار دارد که شانزده کلاله دور آنرا احاطه نموده است نقش یک چهارم از این ترنج با کلاله های مربوط در چهار گوشه زمینه فرش تکرار شده و لچکهای چهارگانه قالی را می سازند:
زمینه فرش به رنگ آبی سیر است و تمامی آن با گلهای بسیار شکیل و ظریف تزئین شده است

در داخل حاشیه بزرگ که با سه نوار حاشیه ای باریک محصور شده نقش کتیبه ها و گلوله هایی به صورت یک در میان دیده می شود.
در روایات چنین ست که این قالی برای آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیل جد خاندان صفویه بافته شده است. اما در این مورد بین محققین اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد. عده ای از آنان ان

تساب این قالی را به مقبره مزبور به دلایل متعددی مردود می دانند یکی از آنها به نام ترنج طلائی رنگ فرش تاریخی اردبیل پوشیده شده از ترکه های ظریف اسلیمی با ۱۶ کلاله جانبی محصور شده است. این ترکیب جالب در متن به رنگ سرمه ای مملو از شاخ های گل اناری که در

جرگه طراحان نقش قالی به نام گلهای شاه عباسی معروفیت دارند جای گرفته است. این قالی بی نظیر هم اکنون زینت بخش موزه ویکتور و البرت لندن است.
(رکسفورد استید) رساله ای در این مورد نوشته و ادعا می کند اصولا در این آرامگاه ابعاد مناسبی برای پهن کردن این قالی وجود نداشته است. و همچنین بنا بگفته او در صورت اموال موقوفه این آرامگاه براساس تایید متولی آن در حدود ۲۳۰ سال پیش فرشی با مشخصات این قالی وجود نداشته است. محقق نامبرده به نقل قول از شخصی بنام (جاکسون) که در سال ۱۹۱۹ میلادی با کارکنان شرکت (زیگلر)در مورد سوابق تاریخی این قالی مذاکراتی داشته است مینویسد: با وجود آنکه این فرش در تبریز خریداری شده است معهذا از مجموعه فرش های متعلق به استان حضرت رضا (ع) بوده است .
در مورد محل بافت این فرش نیز در بین اهل فن اختلاف است . عده ای بافت آنرا در تبریز می دانند، برخی در قزوین و بالاخره عده زیادتری آن را کار بافندگان کاشان که در کار بافت فرش های ابریشمی و نفیس مهارت وسابقه زیادی داشته اند دانسته و شاهد این مدعا را نیز اهلیت کاشی بافنده و نوع گره های فرش (گره های فارسی) می آورند.
بهرحال هیچیک از مسائل مطروحه و شک و تردیدهای موجود درباره سابقه تاریخی این فرش ، محل تردیدی در زیبایی و نفاست این اثر پر نام و نشان باقی نمی گذارد و این فرش بهر محل که وابسته باشد و توسط هر بافنده و با هر نوع گره ای بافته شده باشد درمجموعه فرشی است زیبا و شکیل و در خور هر گونه توجه و تحسین.

نمونه دیگری مشابه با این قالی که بافت ظریف تری داشته و فقط شامل قسمت بزرگی از زمینه فرش می باشد نیز در موزه (لوس آنجلس) در کالیفرنیا نگهداری می شود.
در سال ۱۳۱۴ شمسی کپیه ای از طرح این قالی با اندازه های کوچکتر (۴۰۷

× ۶۲۸ سانتیمتر) برای باشگاه افسران تهران در کارگاه قالی بافی ( عمو اوغلی) مشهد بافته شد.

قالی موج دریا
قالی معروف موج دریا که در موزه (وین) نگهداری می شود از نظر طرح و نقشه کاملا متمایز از سایر قالیهای ایرانی است بدین گونه که در قسمت های بالا و پائین ترنج بسیار بزرگ آن تصاویر کشتی و دریانورد بافته شده است این فرش و سایر فرش های مشابه آن که تا کنون فرش ترنج دار معروف به (موج دریا) از مجموعه فرش های موزه هنرهای دستی وین (اطریش)
این قالی جالب و غیر متعارف از نظر نقشه به اندازه های ۷۲/۳×۷۷/۶ متر با تار و پود پشمی و پانصد هزار گره در متر مربع به احتمال زیاد توسط هنرمندان کرمانی بافته شده است هشت تخته از آنها شناخته شده است بنابر سفارش بازرگانان پرتغالی که در این دوره در بنادر جنوب ایران مخصوصا بندر عباس در رفت و آمده بوده اند بافته شده اند و شاید به همین دلیل است که برخی از محققین فرض آنها را درگروه فرش های پرتغالی طبقه بندی نموده اند .

فرش چلسی
فرش چلسی که در نوع خود از فرش های زیبای جهان است از یکی از تجار خیابان کینگز در چلسی واقع در لندن خریداری شده و به این جهت بدین نام معروفیت یافته است این فرش هم اکنون در مجموعه فرش های موزه ویکتروریا و آلبرت لندن جای دارد تار و پود آن از ابریشم و پرز آن از پشم و به اندازه های ۵۴۰×۳۶۰ سانتیمتر و گره های آن از نوع فارسی و تعداد آن ۷۳۸۷ گره در دسیمتر مربع شمارش شده است این فرش دارای دو ترنج کامل با کلاله های جانبی و دو نیم ترنج متصل به حاشیه و لچکهائی به نقش یک چهارم ترنج است و در زمینه لاکی رنگ آن حیوانات شکار مانند آهو و گوزن و وحوشی مانند شیر و پلنگ و همچنین جانوران افسانه ای مانند اژدها در میان درختان و شاخسارهای گلدار دیده می شوند .
در حاشیه بزرگ فرش دو سری ختانی به هم پیوسته و یک شکل و معکوس با یکدیگر در دو رنگ قرمز لاکی و سرمه ای بافته شده اند که در مجموع نقش دلپذیری را به این فرش می دهند .

فرش ترنجدار منظره حیوانات موزه میلان
مشخصات فرش منظره حیوانات موزه میلان چنین ست :

فرش است در زمینه قرمز رنگ بدون لچک که فقط ترنج میانی دارد. نقش پر از حیوان این قالی با آن مشابهتی مطابق با فرش چلسی می دهد. تار و پود این فرش از ابریشم و پرز از پشم می باشد اندازه های آن ۶۹۲×۳۶۰ سانتیمتر و گره های آن از نوع سنه و تعداد آن ۵۶۸۸۰۰ گره در متر مربع شماره شده است. در بخش داخلی این فرش بر روی زمینه آبی رنگی که مانند قابی متن قرمز رنگ فرش را احاطه کرده است اشعاری نوشته شده است .

طرح گلدانی
در طرح زیبای گلدانی متن قالی غالبا با شاخه های اسلیمی و ترکه های گلدار و یا خطوط هندسی به مساحتهای لوزی و یا مربع به طریقی تقسیم شده است که زمین فرش مشبک و توری مانند و به نظر می رسد و در داخل هر یک از این مساحتهای کوچک شکل گلدانی مملو از گ

ل و یا نقش دسته گلی دیده می شود غالبا طرحهای گلدانی یکسویه گلدانی ممکن است تصاویری از حیوانات وحشی و شکارچیانی سواره بر اسب بر متن فرش بافته شوند.
( آرتور پو) عقیده دارد که اصل این طرح ازجوشقان است وشاهد آن رانیز فرشی متعلق به ارامگاه شاه عباس در قوم می آورد که در مایه طرحهای گلدانی بافته شده و بافنده آن نعمت الله جوشقانی بوده است .
نمونه هایی از فرش های بافته شده با این طرح امروزه زینت بخش موزه های بزرگ دنیا در شهرهای نیویورک، هامبورگ، پاریس ، میلان ، لندن و تهران می باشند .

طرح شکارگاه
فرش های بافته شده در این سبک معمولا مجسم کننده صحنه هایی از شکار و طبیعت می باشند. تعداد فرش هایی که در این گروه و مربوط به این زمان طبقه بندی شده اند به هجده تخته می رسند .
برای شناسایی بیشتر این سبک از میان تخته فرش های بزرگ اندازه این گروه قالی معروف صحنه شکارگاه موزه وین رامورد مطالعه قرار می دهیم .
قالی صحنه شکارگاه از نظر زیبایی و ظرافت بافت (۱۲۷۰۰ گره در دسیمتر مربع) بدون تردید شاهکاری از فن قالی بافی جهان است. تار و پود و پرز این فرش گرانبها از ابریشم و اندازه های آن ۶۸۰ سانتیمتر طول و ۳۲۰ سانتیمتر عرض می باشد .

طرح زیبای این قالی را که بافت آن در کاشان صورت گرفته جملگی محققین فرش به سلطان محمد) که شاگرد بهزاد نقاش معروف بوده است نسبت می دهند .
در متن قالی نقش حیواناتی از قبیل شیر، گورخر و غیره و شکارچیانی که درصدد تعقیب آنها هستند دیده می شود .
ترنج هشت گوشه و سبز رنگ این فرش با زمینه عنابی مایل به صورت و حاشیه لاکی رنگ آن در مجموعه هماهنگی و تعادل رنگی بسیار دلپسندی را ارائه می دهد .

طرح درخت و بوته

در قرن شانزدهم میلادی با استفاده از نقش ترنج و تصویر حیوانات و اشکال درختان و بوته ها طرح جدیدی در هنر نقاشی قالی ابداع شده که بنام طرح درخت وبوته معروف گردید برخی از فرش های بافته شده در این سبک دارای طرح یکسویه هستند بدین ترتیب که هرگاه در خلاف جهت خواب فرش به آن نظر افکنده شود نقوش حیوانات و درختان معکوس دیده می شوند در حالی که در برخی دیگر که دارای طرح دو سویه هستند شکل درختان و بوته ها و جانوران بگونه ای است که در دو جهت می توان به فرش نظر انداخت بدون آنکه مشکل فوق وجود داشته باشد. بهترین نمونه ای که از این سبک مربوط به این دوره وجود دارد فرشی است که در موزه فیلادلفیا نگهداری می شود که بافت آن درکردستان صورت گرفته است نمونه دیگری از این سبک نیز در موزه متروپولیتن وجود دارد که در آن ترنج پر گل و شاخه های گلدار جابجا دیده می شوند طرح فرش اخیر الذکر دو جهته است در حالی که فرش موزه فیلادلفیا از نوع یکسویه بوده و اشکال آن بر اساس طرحهای گلدانی بافته شده است در برخی از انواع این فرش ها ردیفها به گونه ای بافته شده اند که فرش ها به صورت جوشقان می باشد امروزه در موزه های عمومی و کلکسیونهای شخصی مشاهده می کنیم کارشناسان فن عقیده دارند تمام فرش های بافته شده در این سبک که دارای طرح یکسویه می باشند در قرون شانزده و هفده و هجدهم میلادی در شمال غربی ایران و کردستان بافته شده اند دربرخی ازنمونه های این قبیل فرش ها نیز صحنه های شکار و تصاویر حیوانات مختلف نیز دیده می شود .
فرش های دیگری در این سبک بافته شده اند که منشاء آنها نیز از کردستان میباشد رنگ اغلب این فرشها آبی و سرمه ای بوده و اشکال آنها در ردیفهای افقی بافته شده اند و هر ردیف بر دو تا سه ترنج کامل و دو نیم ترنج در مجاورت حاشیه ها مشتمل می باشد. از گوشه های هر ترنج چهار ترکه و یا چهار درخت کوچک به خارج امتداد پیدا کرده و به صورت سپری محافظ در اطراف ترنجها به چشم می خورند نمونه های ظریف و زیبایی از اینگونه قالیها امروزه در موزه های فیلادلفیا و متروپولیتن نیویورک نگهداری می شوند .

طرح گلدار هراتی
طرح قالیهای گلدار هراتی منتسب به شهر هرات است که در روزگاران پیشین در خراسان و امروزه در افغانستان قرار دارد بنابر نظر مورخین و کارشناسان هنر قالی بافی ، شهر هرات پایتخت دربار تیموریان اوین مرکز بافت فرش های ، طرحهای گلدار در ایران بوده است حاشیه فرش های هراتی با طرحی متمایز از طرح زمینه فرش طراحی شده که در آن غالبا نقوش قوری چای و یا سماور موتیف اصلی و غالب طرح را تشکیل می دهد .
طرح اکثر فرش ای گلدار تیپ هراتی ، فاقد اشکال پرونده و حیوان می باشد درحالی که ندرتا در برخی از فرشهای بافته شده در این سبک نقش پرنده و حیوان نیز دیده شده است از جمله یک جفت فرش معروف بنام امپراطور که هدیه پطر کبیر امپراطور روسیه به لئوپولد اول امپراطور اطریش

بوده است امروزه یک تخته از این فرش ها در موزه متروپولیتن نیویورک و دیگریدر موزه وین نگهداری می شود. در زمینه قرمز این قالیها نقوش حیواناتی در ردیفهای افقی و عمودی بافته شده است و در حد فاصل این نقوش، گلها و برگهای پیچک دار دیده می شود. چنین به نظر می رسد فرشهای هراتی که دارای نقش حیوان هستند مربوط به اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم باشند که بعضا بافت آنها تا قرن هجدهم میلادی نیز ادامه داشته است .
تاثیر طرحهای هراتی با برگهای نیم دایره ای و حاشیه زیبا و اختصاصی آن در بافتهای امروزی مراکز

مختلف قالی بافی ایران از جمله آذربایجان ،کردستان ، همدان و استانهای مرکزی ایران انکار ناپذیر است. این روزها در بسیاری از این مناطق و همچنین برخی از کشورهای اروپای شرقی و هندوستانو پاکستان فرش های زیبایی در اینگونه بافته می شود

طرح باغی
در طرح باغی متن فرش مطابق نقشه کلاسیک باغهای ایرانی بوسیله جویهای آب به چهار قسمت مساوی تقسیم می شود (طرح چهار باغ)
جویهای آب در سر راه التقای خود به استخر میانی باغ که در حکم ترنج فرش است از میان حوضچه هایی به فواصل مساوی از یکدیگرمی گذرند. در این حوضچه ها و استخر میانی اردکها و ماهیهایی در زمینه ای به رنگ ابی کمرنگ و یا بژ بافته شده اند در زمینه های چهارگانه فرش شاخه هائی از گل و درختانی که بر شاخسارهای آنها پرندگانی به نغمه سرائی مشغولند طبیعت جانداری را مجسم می سازند .
برخی از فرشهای چهار باغ به شکل محراب طراحی شده اند و در بعضی دیگر زمینه نرمش به شش قسمت تقسیم می شود و در نتیجه دو استخر میانی و یا ترنج بوجود می آیند تاریخ بافت این فرش ها را به قرون هفده و هجده میلادی منتسب نموده و اصل آنها را از کرمان می دانند .

طرح فرش های لهستانی
فرش های لهستانی بهگروه بزرگی از قالی هاز زربافت که در این دوره بافته می شدندگفته می شود شاید یکی از دلایل انتساب این فرش ها به لهستان این است که در نمایشگاه بین المللی پاریس (سال ۱۸۷۸) در میان اموال یک شاهزاده لهستانی بنام (چارتوریسکی) یکی از این نوع فرش ها به نمایش گذارده شده بودولی در حقیقت وجه تسمیه این سری فرش ها را باید در سوابق تاریخی دورتری جستجو کرد.
در بهار سال ۱۶۰۱ میلادی (زیگموند سوم) فرمانروای لهستان به یک بازرگان ارمنی بنام(موراتوویتس) ماموریت می دهد تا به ایران مسافرت کرده و چند تخته فرش برای کاخ

های سلطنتی لهستان خریداری نماید. بازرگان نامبرده نیز بافت فرش های مورد نظر به بافندگان کاشان که در آن زمان در بافت فرش های ابریشمی دارای تجربه و شهرت فراوانی بوده است .

قالی بافی ایران از پایان دوره صفویه تا سال ۱۳۰۰ هجری شمسی
در سالهای پایانی سلسله صفویه تا ظهور فتنه افغان که به انقراض این سلسله منجر می گردد توجه چندانی به هنر قالی بافی مبذول نمی شود ولی کم و بیش قالی های نفیسی در

این فاصله زمانی بافته می شوند که امروزه چندان اثری از آنها در ایران وجود ندارد چه تعدادی از آنها در اثر بی توجهی پوسیده ومتلاشی شده وشماری از آنها را نیزافراد ویا شرکتهای اروپایی که در ایران فعالیت تجاری داشتند از ایران خارج کرده و به موزه ها و ثروتمندان اروپائی فروخته اند.
در فتنه افغان آنچه که از این هنر و صنعت باقی مانده بود از بین می رود و در زمان سلسله های افشاریه و زندیه و حتی تا اواخر سلسله قاجاریه قالی بافی کماکان بی رونق می ماند. تنها در

پایان عمر این دودمان است که قالی بافی تجدید حیات نموده و به صورت رضایت بخشی ادامه پیدا میکند. در این زمان طبقات تازه به دوران رسیده درکشورهای صنعتی اروپا و همچنین ایرانیان مرفه که داشتن قالی و قالیچه را در منازل خود وسیله رفاه و از اسباب (عظمت جلال) می دانستند کم کم به خرید قالی و قالیچه متمایل می شوند به این جهت تجارت فرش در بازارهای داخل و خارج رونق می گیرد.در این زمان سیاحان زیادی به ایران آمده و در مراجعت تعدادی فرش به عنوان ره

آورد سفر همراه خود می برند. آنها در سفرنامه های خود اشارات مفصلی به دست بافت های ایرانی و مرغوبیت و دوام آنها می نمایند که این خود انگیزه دیگری است که اروپائیان را به خرید و جمع آوری قالی های ایرانی ترغیب می کند.

در اواخر قرن گذشته تجارت خانه های اروپایی و آمریکایی که در امر تجارت قالی و قالیچه بودند برای تامین فرش های مورد نیاز به بازار خودش عبارتی در مرکز قالی بافی ایران تاسیس می کنند. کارگزاران این شرکت ها پشم های رنگ شده را همراه با نقشه های مطلوب خود در اختیار فرشبافان قرار داده و سفارش بافت کالای مورد نظر را با عقد قرار دادهایی به آنها می دادند ولی در خاتمه جنگ جهانی اول با برچیده شده شعبات این شرکت ها تجار و سرمایه داران ایرانی جایگزین آنها شده و اختیارات تجارت و صنعت فرش را در دست می گیرند .

وضعیت قالی بافی ایران در سالهای معاصر
صنعت و تجارت فرش در ایران از ابتدای این قرن تاکنون در مجموعه رو به رشد و ترقی بوده است ولی این رشد هیچ گاه به صورت یکنواخت و مستمر نبوده است . تولید و تجارت آن در این سال ها دچار نوسانات متعددی گردیده و بحران های زیادی را پشت سرگذارده است. بروز جنگ جهانی دوم به مقدار قابل توجهی در میزان تولید و صادرات فرش ایران تاثیر گذارد که البته این رکود در

صادرات فرش های ایران به ایالات متحده آمریکا تاثیر چندانی نداشت . تنها بعد از خاتمه جنگ و فراغت مردم از مشکلات ناشی از آن و فراوانی مواد اولیه این کالا بود که مجددا صنعت و تجارت فرش با آهنگ پیشین به رشد و ترقی خود ادامه داد.
نمودار تولید و صادرات فرش بر اساس نوسانات کلی قیمتها در جهان و اوضاع سیاسی و اقت

صادی مملکت همواره دستخوش تغییراتی بوده است . اگر درگذشته خشک سالی ها موجب رونقی قالی بافی بودندو کشاورزان بی نصیب از محصولات کشاورزی ، معیشت خود را در این سالها از صنایع روستایی و از همه مهمتر قالی بافی تامین می نمودند در عوض این روزها ترک عادت

ده نشینی و جدائی کارگران بافنده از دارهای قالی سنتی خود و اشتغال به کارهای غیر مفیدمانند دست فروشی و یا بیکاری مطلق به صورت چوب لای چرخ پیشرفت این صنعت عمل کرده و آشکارا آن را به عقب می راند که خوشبختانه عامل افزایش جمعیت در این سالها این عامل منفی را تا حدودی خنثی کرده است. ولی با وجود تمام این تنگناها ، قالی بافی همواره از اقبال عمومی

برخوردار بوده و هنوز در صد شایان توجهی از عشایر، روستائیان و حتی شهرنشینان به طور مستمر و یا نیمه وقت به این پیشه با ارزش و مفید می پردازند مهم ترین دستگاه و سازمان های دولتی که در زمینه فرش دست بافت فعالیت دارند عبارتند از :

شرکت سهامی فرش ایران
از دهه هشتم قرن گذشته تا سال ۱۳۱۴ شمسی فعالیت فرش دست بافت ایران تا حدود زیادی در دست تعدادی از شرکتهای خارجی مانند شرکت انگلیسی _ سوئیسی (زیگلر) در سلطان آباد سابق (اراک) و شرکت امریکایی قالی شرق و شرکت عثمانی _ ایتالیائی (نیرکاستل) در تبریز و کرمان وب الاخره کمپانی شرق (o.c.m) در کرمان با شراکت بازرگانان یونانی _ انگلیس متمرکز شده بود که هرکدام از آنها برابر با سلیقه های مشتریان خارجی خود در نقاط یاد شده و سایر مراکز بافندگی مستعد فعالیت هایی را در زمینه تولید و صادرات فرش دنبال می کردند که بازده کار آنان به این حرفه و هنر که در اواخر دوره قاجاریه آخرین مراحل نزولی خود را می گذرانید رونق و اعتباری شایان توجه داد و همچنین موجب شناسایی قالی ایران را در بازار های جهانی فراهم ساخت کارگزاران این شرکت ها همانگونه که رایت نظم و ترتیب و کار با نقشه را با قالی بافان تعلیم دادند متقابلا در جهت رعایت سلیقه های مشتریان خود نقشه ها و طرح هایی را که در

بیشتر طرح های سنتی ایران نبودند نیز به قالی بافان تحمیل می نمودند و دیگر آنکه بافندگی آن زمان در جهت بر آوردن نیازهای فوری و فراوان این شرکت ها به عادت ناپسند بی گره بافی روی آوردند که اثرات آن در پاره ای از مراکز بافندگی ایران مانند کرمان و بیرجند باقی مانده است .
در سال ۱۳۱۴ شمسی با خلع ید از کمپانی شرق (O.C.M) اختیارات انجام فعالیت های تولید و

تجاری فرش ایران به موسسه دولتی تازه تاسیس شده ای به نام شرکت سهامی فرش ایران واگذار شد و بدین ترتیب این شرکت از این سال به بعد به کار ترویج قالی بافی و تولید و تجارت آن پرداخت و به سبب تجارت و جامعیتی که دراین رشته کسب نموده بود توانست به فراخور توانایی خود در جهت احیای هنر و صنعت فرش دست بافت ایران و حفظب ارزش های سنتی و ویژگی های بومی ، باز سازی طرح ها و نقشه های اصیل و قدیمی فرش ، تربیت و اشتغال هزاران قالی باف قدم های کم و بیش موثری بردارد.

برابر آماری که در دست داریم در سال ۱۳۸۰ این شرکت در سطح کشور دارای ۴۴ شعبه بوده و در ۶۵۰ روستا دامنه فعالیت آن گسترده بوده و بر روی ۹۸۵۰ دستگاه قالی بافی آن ۱۹۵۰۰ قالی باف به کار بافت فرش اشتغال داشته اند
سازمان های دیگری که در سالهای اخیر در کار تولید و صادرات فرش فعالیت می کنند عبارتند از :

سازمان صنایع دستی ایران
این سازمان از ابتدای تاسیس خود (۱۳۴۳) تاکنون در زمینه تولید_ خرید_ بازاریابی_ فروش و صادرات کلیه صنایع دستی ایران از جمله فرش بافی و گلیم بافی فعالیت های گسترده ای را شروع کرده و کم و بیش به موفقیت هایی نیز دست یافته است .

وزارت جهاد کشاورزی
در حال حاضر بیشترین تولید فرش دیت بافت ایران در زیر پوشش یک سازمان دولتی توسط بافندگان وابسته به وزارت جهاد کشاورزی ( وزارت جهاد سازندگی سابق) صورت می گیرد. آمار سال ۱۳۸۰ نشانگر آن است که در ۲۹۱ تعاونی تحت پوشش این وزارت جمعا بر روی ۱۵۲۰۵۱ دار قالی بافی ۵۷۹۷۴۹ متر مربع فرش ۳۹۶۳۵۹ بافنده تولید شده است. با آوردن آخرین آمار قالی بافی ایران مربوط به سال ۱۳۸۰ این مبحث را به پایان می رسانیم .
کل دارهای قالی بافی ایران ۹۸۱۴۰۰ دستگاه
کل قالی بافان کشور ۱۹۲۰۰۰۰ نفر

افراد شاغل در حرفه های جنبی این صنعت ۴۵۰۰۰۰ نفر
تولید سالیانه فرش دیت بافت ۵۴۰۰۰۰۰ متر مربع
تعداد روستاهایی که در آن قالی بافی صورت می گیرد ۲۷۱۰۸ روستا

فصل دوم _ مواد اولیه مورد نیاز قالی بافی

پشم
در فلات پهناور ایران علیرغم خشکی نسبی آب و هوای آن ، مراتع سر سبزی برای پرورش دام وجود دارد. دردامنه های کوههای البرز و رشته جبال زاگرس مخصوصا در نواحی سنندج و کرمانشاه و نواحی شمالی خراسان و بلوچستان و نقاط مرکزی ایران گوسفندانی پرورش می یابند که پشمهای مرغوب آنها در تهیه فرش های بادوام و پاخور بکار می روند .
نژادهای معروف گوسفندان ایران عبارتند از : قره گل ، ماکوئی ، سنجابی ، کردی افشاری بلوچی ، قزل ، کلکوهی ، مغانی بختیاری ، نائینی و سنگسری.
اکثر گوسفندان ایران از نوع نژادهای با پشم ضخیم هستند و متجاوز از ۶۵ تا ۷۰ درصد پشم آنها از نوع هتروتیپ Hetrotype است. بر اثر این کیفیت تار پشم زبرتر، ضخیم تر و مستحکم تر بوده و کاملا مناسب برای قالی بافی می باشد. قطر تار پشم نژادهای گوسفندان ایران بین ۳۵ تا ۵۰ میکرون (۳۵ تا ۵۰ هزار میلیمتر) و طول آنها حتی تا ۳۸ سانتیمتر نیز می رسد. گوسفندانی که درکوهستانها و هوای معتدل پرورش می یابند نسبت به گوسفندان نقاط پست و مرطوب پشم های مرغوب تری تولید میکنند . همچنین پشمهایی که در فصل بهار چیده شده باشند کیفیت بهتری نسبت به پشمهای پائیزه دارند .
پشمهای سفید رنگ خاصیت رنگ پذیری بهتری نسبت به سایر پشمها دارند لذا بیشتر مطلوب رنگرزان هستند ناگفته نماند رنگ پشم گوسفندان نژاد سفید کلا سفید روشن نیست بلکه در حقیقت نخودی و یا زرد روشن است. تنها پشم برخی ازنژادها مانند گوسفندان سیستانی کاملا سفید و براق هستند که بعد از رنگرزی شفافیت و جلوه خاصی پیدا می کنند.

پشمی که برای بافت قالی انتخاب می گردد باید دارای خصوصیات ویژه ای باشد. قطره پشمهای مناسب برای قالی بافی در حدود ۳۰ تا ۴۰ میکرون (۳۰ تا ۴۰ هزارم میلیمتر) است از پشم معمولا پرز و یا گوشت فرش بافته می شود ولی بافندگان ایلیاتی مانند قشقائی ها، بلوچها ، تراکمه و الوار تار و پود فرشهای خود رانیز از پشم انتخاب میکنند ندرتا در گذشته نیز برخی از فرش های همدانی و بلوچی با پشم شتر بافته می شده است . تقریبا در تمام مراکز بافندگی ایران شیرازه های فرش را از جنس پشم انتخاب می کنند (به استثنای فرش های ابریشمی) در فرش های لری و بلوچی گاهی نیز از موی بز برای این منظور استفاده می کنند. پشم نما نظیر (کوپر آمونیوم ویسکوز) یا پشمهای نامرغوبی که از صورت نخ خارج شده و دوباره رشته شده بودند و یا از پشم مردار در بافت فرش استفاده می نمودند. اینگونه تقلبات که بعضا توام با استفاده از رنگهای جوهری بود موجب آن شد که تا مدتی به شهرت فرش های ایران لطمه وارد شود .
پشمی که از گوسفند چیده می شود دارای مواد خارجی زیادی است که قبل از ریسندگی بای

د آنها را از پشم جدا کرد. این مواد عبارتند از : چربی پشم (لانولین) ادرار و عرق بدن حیوان که در روی پشم خشک شده و حاوی املاح پتاسیم و سدیم و اسیدهای معدنی و آلی می باشد و همچنین شن و خاک و خاشاک و سوخته های داغ و باقیمانده رون ها و مرهم هایی که برای التیام زخم و بر روی بدن حیوان مالیده اند .
برای جدا کردن این مواد باید الیاف پشم را شستشو نمود. بعد از این عمل باید آب پشم با دقت گرفته شده و در مکانی کاملا تمیز به صورت یکنواخت خشک شود. این قبیل عملیات را یا با دس

ت و یا درکارخانه های پشم شویی که با وسایل شستشوی مکانیکی و دستگاههای خشک کن مجهز هستند انجام می دهند .
بعد از مرحله خشک شدن پشمها را می ریسند و سپس کلافهای حاصله را درکارگاههای رنگرزی به رنگهای مورد نظر در می آورند . عمل ریسندگی را با دست انجام می دهند .
(دست ریس) و یا اینکه در ماشینهای مخصوص آنها را می ریسند که در این صورت پشم در مقدار زیاد و به صورت کاملا یکنواخت رشته و تابیده می شود . پشمهای دستریس بیشتر در روستاها و مراکز قالی بافی ایلیاتی تهیه می شوند .

کرک
کرک یکی از مواد متشکله قالیهای ظریف و نسبتا گران قیمت است کرک در اصطلاح به پشمهای نرمی که روی بدن گوسفند و بز و شتر روئیده و بهنگام شانه کردن بدن این حیوانات بین دندانه های شانه گیر می کنند گفته می شود .
با توجه به کثرت قالیچه های موجود در بازار که به غلط به قالیچه های کرکی معروف هستند به خوبی استنباط می شود که این تعداد قالیچه قاعدتا نمی توانند از پشمهایی که بدین طریق مشکل بدست می آیند بافته شود بلکه پشمهای ظریف خارجی مانند (مرینوس) هستند که پرز این قبیل قالیچه ها را تشکیل می دهند .

پنبه

الیاف پنبه ای در قالی بافی مورد مصرف زیاد دارند بطوریکه تقریبا می توان گفت که تار و پود اکثر فرش های ایران از پنبه می باشد. یکی از امتیازات رشته های پنبه ای نسبت به انواع پشمی آن این است که چون آفت بید به خوردن آن تمایلی ندارد لذا فرش هایی که تار و پود آنها از پنبه می باشد در صورتی که در معرض بید خوردگی قرار گیرند تنها پرز و یا گوشت آنها از بین می رود و سوراخ و یا حفره ای در آن ایجاد نمی شود و در نتیجه به آسانی می توان طبقه جدیدی از پرز را از طریق گره زدن بر روش شبکه تار و پود فرش که سالم باقی مانده است به وجود آورد .
الیاف پنبه ای استحکام زیادتری نسبت به پشم دارند و همچنین به دلیل خاصیت کشش کم

تری که در مقایسه با الیاف پشمی دارند برای تار و پود قالی مناسب تر می باشند. پنبه ایران با خصوصیات ویژه ای که دارد بر خلاف عدم قابلیتش برای بافت پارچه های ظریف برای تار و پود فرشهای درشت بافت و متوسط بسیار مناسب است. از الیاف پنبه ای نمی توان برای پرز قالی استفاده کرد در موارد بسیار نادری دیده شده است که پنبه را براق و ابریشم نما کرده و فرش های ابریشمی تقلبی از آن بافته اند گاهی برای پودگذاری به جای پنبه از الیاف ویسکوز نیز استفاده می شود برای تشخیص پنبه از ویسکوز بهترین طریقه این است که الیاف مشکوک را در آب خیس کنند. الیاف ویسکوز بعد از این عمل به سهولت پاره می شوند در حالی که پنبه مقاومت بیشتری از خود نشان می دهد .

ابریشم
الیاف ابریشم یا از پیله کرم ابریشم بدست می آیند و یا بصورت مصنوعی تولید میشوندکه البته نوع مصنوعی آن برای بافت فرش چندان مناسب نیست . الیاف ابریشمی در نسبت مساوی به قطر به مراتب مستحکم تر از الیاف پشمی می باشند .
بافت فرش با مصالح ابریشمی کاری بسیار دقیق و پر زحمت است بدین سبب همیشه فرش های گرانبها و با رج شمار بالا را با آن می بافند. گاهی از ابریشم برای برق و جلا دادن و برجسته نشان دادن طرح و نقش استفاده می کنند مانند فرش های گل ابریشم نائین ، کاشان ، تبریز و بیرجند و یا اینکه به عنوان تار و پود آن را بکار می برند ( قالیچه های تار ابریشمی اصفهانی)

معمولا نسبت وزنی تار و پود و پرز در فرش های پشمی و ابریشمی با توجه به نوع بافت به شرح زیر می باشد. چله (تار) ۲۰-۱۲ درصد _ پود ۱۸-۱۰ درصد _ خامه یا پرز ۷۰ _ ۵۰ درصد. و به عنوان یک قاعده تقریبا کلیمی توان گفت که از صد درصد وزن فرش، پانزده در صد آن چله ، پانزده درصد وزن پود و بقیه (هفتاد درصد) مربوط به وزن پرز فرش می باشد .

تکنیک گره زنی
گره

دانستن چگونگی تکنیک گره زنی قالی مشرق زمین دارای اهمیت زیادی است به این ترتیب از پاره ای پیچیدگی ها در امر طبقه بندی آنها اجتناب خواهیم کرد. علاوه بر آن ، در عمل نیز قالی های گره بافتی را که ابداع مغرب زمین هستند و توسط ماشین بافته می شوند از قالی گره دست بافت تشخیص خواهیم داد.

قیورد یا ترکی باف ( یاگره ترکی)
سنه ] صحنه [ یا فارسی باف ( یا گره فارسی)
در قالی های مشرق زمین دارای دو نوع گره اصلی هستیم : قیورد (که در زبان فارسی به آن ترکی باف می گویند) و سنه (یا فارسی باف)
معمولا در هر دو مورد، هر گره ای به روی دو عدد نخ تار مجاور هم بسته و فشرده می شود در گره قیورد، نخ خامه دو حلقه حلزونی را تشکیل می دهد که هرکدام از حلقه ها به دور یکی از نخ های تار پیچیده و دو انتهای آنها از میان این دو عدد تار بیرون می آید و پرز قالی را تشکیل می دهد .
در گره سنه یا فارسی باف ، نخ خامه فقط تشکیل یک حلقه حلزونی را می دهد و به دور یکی از رشته های تار پیچیده و دو انتهای آن به روش زیر روی سطح قالی ظاهر می شوند. اولین انتها از میان دو رشته چله مورد نظر بیرون می آید و دومین انتها از بین یکی از این رشته ها و رشته بعدی خارج می گردد.
برای اینکه یک قالی با گره قیورد را از یک قالی با گره سنه تمیز دهیم، می بایست به ردیف گره هایی که در عرض قالی پشت سر هم قرار قرار گرفته اند، از خیلی نزدیک نگاه کنیم . اگر قالی را تا کنیم می بینیم که کم و بیش این ردیف ها به وضوح ظاهر می شوند و در میان این ردیف ها نیز یک یا چندین نخ پود قرار گرفته است .
در حالت اول ( گره قیورد) ، این ردیف ها عموما درشت تر هستند، هر چند که قالی هایی دیده شده اند که هر متر مربع آن شامل بیش از ۰۰۰/۷۰۰ گره بوده است . ضمنا این ردی

ف ها دارای این ویژگی هستند که دو انتهای آنها از ( گردان ) گره ناشی می شوند که این گردن نیز نسبتا ضخیم است .
در حالت دوم ( گره سنه یا فارسی باف) یکی از دو انتهای گره از میان آن بیرون می آید و دومین انتها، در بیرون و در طرف چپ یا راست آن قرار می گیرد .
با بیان ویژگی های این دو گروه تشخیص قالی مشرق زمین از قالی ای که با ماشین بافته شده ، آسان است. در حالت بافت ماشینی گره از بین می رود و دسته های نخ های پرز قالی ، بجای اینکه در ردیف های عرضی قالی قرارگیرند، در جهت طولی آن قرار می گیرند . این عمل به خودی خود انجام میگیرد زیرا نخی که به آن (پشمی) می گویند و نام دقیق تر آن ( تار پشمی) است،به طور موازی روی چله کار می شود.
می توانیم باز هم از اختلافات چشمگیری که بین قالی گره ای و قالی های (ماشینی ) وجود دارند نام ببریم : ریشه هایی که به قالی ماشینی اضافه شده است؛ فقدان طرح در پشت بعضی از تخته های قالی ماشینی ؛ رنگرزی پشم های قالی های ماشینی با رنگ های مصنوعی و غیره؛ معذالک فقدان گره در قالی های ماشینی برای تشخیص کافی است.

با این همه ، نبودن گره ، و یا دقیق تر بگوییم نبودن خامه و پرز، از ویژگی های پاره ای اثار مشرق زمین است. گاهی نیز این اثار بسیار زیبا هستند مثل فرش هایی از نوع گلیم (ترکیه) ، پلاس (اسیای مرکزی و ایران) سومک، ورنه (قفقاز ) که همه اینها برای مغرب زمین جزو فرش و قالی می باشد
شکل گره هایی که با بررسی مقطع قالی مشاهده کرده ایم به تبع وضعیت تارهایی که این گره با آنها بسته می شوند، تفاوت دارد اگر رشته های تار در یک سطح قرار داشته باشند دو دسته نخ انتهایی یک گره دارای بلندی برابر هستند. با وجود این می دانیم که برای دادن یک ساختار فشرده تر به قالی، می توان ضخامت تارهای چله را بیشترکرد. بنابراین ، این تارها به صورت متناوب ، فرو رفته و بر آمده می شوند و رشته های خامه نابرابر گردیده و یکی کوتاه و دیگری بلند می شود .

جفت ایلیمه یا گره جفتی
(جفت ایلمه) یا گره جفتی دارای شکل دیگری است . این گره از نوع گره های قیورد (ترکی باف) یا سنه ( فارسی باف) است که به ترتیب بجای اینکه روی دو عدد از تارهای چله گره بخورد، روی چهار تای آنها بسته می شود در همین جا شاهد یک عمل تقلبی بسیار قدیمی هستیم که سابقه آن به قرن شانزدهم میلادی می رسد. ما این گره را به زیبایی تمام در قالی های قفقاز و ایران باز می یابیم . ولی فقط چند دهه ای بیش نیست که این عمل به صورت نگران کننده ای در ایران متداول شده است. به استثنای قالی بیرجند که استثنائات یکی از ویژگی های بارز آن همین نوع گره است، در تولیدات عصر حاضر ایران، جفت ایلمه را در کنار گره های فارسی باف و ترکی باف در روی یک فرش به کار می برند .

دلایل این عمل به راحتی قابل درک هستند: گره جفتی که نه روی دو رشته تار بلکه روی چهار رشته تار بسته می شود، امکان سرعتی عمل بیشتر و مصرف کمتر پشم را فراهم می کند ولی متاسفانه این عمل به کیفیت قالی ضرر می رساند و موجب می گردد که تعداد گره های آن از حد متوسط معین کمتر باشد. ضمنا، این عمل موجب تباهی نقوش تزئینی و ضخام

ت پرز و پشم قالی گردیده و در نتیجه موجب کوتاهی عمر قالی می شود .

فشردگی گر ها
گفتیم که تکنیک گره زنی در بین مردم کوچ نشین و اولیه به وجود آمده و گسترش یافته است وباید اضافه کنیم که این تکنیک در طول زمان تغییراتی یافته و تا مرحله ای پیشرفت کرده که قادر به خلق شاهکارهایی شده که در آنها تمرکز و فشردگی های گره ها به حد بسیار بالایی رسیده است. به عنوان مثال در این مورد کافی است که به برخی از تخته های قالی های هندی قرن هفدهم توجه داشته باشیم. در هر سانتی متر مربع آنها تعداد ۲۰۰ و حتی ۴۰۰ عدد گره دیده می شود با این حساب که درکارگاههای قالی بافی ایران در حال حاضر یک کارگاه قالی باف از ۰۰۰/۱۰ تا ۰۰۰/۱۴ گره در طول روز می زند، می توان زمانی را که در قدیم برای بافتن این شاهکارها صرف شده است، حساب کرد. در واقع امر ، در روزگار ما، یک کارگر قالی باف خوب و ورزیده به طور روزانه می تواند تقریبا به اندازه مساحت سطح یک پاکت سیگار قالی ببافد و آن هم به شرطی که قالی بافته شده ، پشمی باشد ولی اگر قالی بافته شده ابریشمین، باشد فقط قادر به بافتن نصف این مقدار است (۴۰۰ گره در سانتی متر مربع)
بدون تردید ، در این جا مواجه با حالات نادری هستیم که با کارهای تولید شده که زمینه تجاری دارند، قابل مقایسه نخواهند بود. زیرا یک تخته قالی متداول در زمینه تجاری دارای ۱۵۰۰ تا ۱۶۰۰ گره در دسی متر مربع است . در تخته قالی های درجه متوسط این تعداد به ۲۵۰۰ عدد گره می رسد و در قالی های ظریف تر از ۲۵۰۰ گره تا هفت _ هشت هزار گره را شامل می گردد که البته قالی های ابریشمین از این موضوع مستثنی هستند .
در حال حاضر ، قاعدتا ، بافتن یک تخته قالی به ابعاد متوسط و کیفیت معمولی (یعنی ۳*۴ متر و ۱۶۰۰ گره در دسی متر مربع) که توسط یک نفر بافنده بافته شود و به طور متوسط روزی از ۱۰۰۰۰ تا ۱۴۰۰۰ گره زده شود، ۲۲ تا ۲۳ روز وقت لازم دارد .

اشاره می کنیم که زنان ، با توجه به اینکه روزانه به کارهای دیگری نیز می پردازند، دارای راندمانی پایینتر از این حد هستند یعنی به طور روزانه در حدود ۶۰۰۰ تا ۸۰۰۰ گره می زنند. معذالک ، این اشارات نباید موجب این تصور گردد که مشرق زمین قابلیت خلق قالی هایی با ظرافت استثنایی را ، نظیر قالی هایی که در دوره اوج قالی گره ای به وجود آورده، (ینی قرن های هفدهم و هجدهم میلادی) ازدست داده است فراموشنکنیم که این شاهکارهای قدیمی در اکثر موارد در کارگاههای درباری بافته می شده اند. بنابر این ن چنین کارهایی جدا از محصولات ساده تر و ابتدایی تری هستندکه یا به خود کشورهای تولید کننده اختصاص دارند و یا به صادرات ، تاکید میکنیم که تعداد این شاهکارها، حداقل از تعداد کارهای جدید و درجه اعلی ، فراتر می رود .

بافت و ابزارهای آن

از نقطه نظر بافت ، می توان چهار نوع قالی را از هم تشخیص داد ک
۱_ قالی هایی که توسط مردمان کوچ نشین بافته می شوند (در اکثر موارد این قالی ها روی دستگاههای افقی و با موادی بافته می شوند که محصول کار خودشان می باشد)
۲_ قالی هایی که توسط خانواده ای روستانشین و کوهستانی بافته می شوند و آنها را برای فروش به شهرها و یا خریداران گذری می بافند ( این نو ع قالی ها توسط زنان و به هنگام فراغت از کارهای خانه و کشاورزی بافته می شوند)
۳_ قالی هایی که توسط همین خانواده ها، ولی به سفارش شرکتهای تجاری شهرهای بافته می شوند و مواد اولیه ضروری توسط همین شرکتها تهیه گردیده و در اختیار بافنده قرار میگیرد.
۴_ قالی هایی که در کارگاههای بزرگ و کوچک شهرها و در مراکز استان های مهم بافته می شوند .
در کارگاههای قالی بافی (بخصوص در ایران) به طور مرجح از نیروی کار مردانه ای استفاده می شود که سن آنها بین ۱۳ تا ۲۰ سال متغیر است. این بافندگان تحت سرپرستی فنی شخصی که عنوان استاد دارد، کار می کنند .

ابزار کار
مسلم است که تکنیک قالی گره ای ، در روند تکامل خود، به طور قابل ملاحظه ای از محصولات اولیه درشت بافی که تقلیدی از پوست حیوانات بوده اند، دور شده است این تکنیک همراه با زمان خود، را کاملا اصلاح کرده و به درجه ای رسیده است که تولدی زیبا و قابل توجه را ارائه میدهد. معذالک ابزار کار، همان سادگی گذشته خود راحفظ کرده اند امروز نیز همانند دیروز این ابزارها عبارت از تیغ یا چاقو ، شانه و قیچی می باشند. تیغ یا چاقو برای بریدن خامه گره به کار می رود و می تواند هم صاف باشد و هم خمیده و در انتها نیز مجهز به یک قلاب که نمونه آن را بافندگان تبریز به کار می برند .

شانه ] کرکیت[ برای فشردن پود به روی گره ها به کار می رود .
این شانه ها دو نوع هستند: یکی از آنها درشت تر و خشن تر و ساده تر است و توسط کوچ نشینان و روستانشینان مورد استفاده قرار می گیرد، دارای دسته ای چوبی و تیغه های فلزی است . نوع دیگری که بافندگان شهری به طور ترجیحی از آن استفاده می کنند، دارای دسته ای است که از انتهای تیغه های فلزی تشکیل شده است ، یعنی آنها را به طور باریک و فشرده ای به نام بسته اند. قیچی به اشکال گوناگون (دراز و خمیده ، صاف و پهن مثل قیچی خیاطان و غیره) برای قیچی کردن پرزهای بلند و اضافی رج هایی که تمام شده اند به کار می رود و یا اینکه ، مثل مناطق تبریز و کرمان پس از تمام شدن فرش ، از آن برای قیچی و صاف کردن تمام سطح قالی و پرداخت نمودن استفاده می کنند.

دار قالی یا عمودی است و یا افقی. دار قالی افقی که به راحتی قابل جداکردن و حمل و نقل است، دستگاهی است که بخصوص برای بافتن قالی هایی با ابعاد کوچک مورد توجه و استفاده کوچ نشینان است.
دستگاه عمودی از این نظر که دارای امتیازی برای بافتن قالی با ابعاد بزرگ است ، بازندگی جمعیتی های یکجانشین انطباق دارد. این دار تقریبا به شکل یک مستطیل است و از دو عدد تیر عمودی موازی و دو عدد تیر افقی تشکیل یافته است تیر افقی بالای دار ، به نام سردار ، به دو انتهای بالای تیر های عمودی ، و تیر افقی پایین دار ، به نام زیر دار ، به دو انتهای پایینی تیرهای عمودی متصل شده است . نخ ها ، یابه معنای دقیق تر ، نخ های تار که مجموعه آن را چله می گویند بین این دو تیر افقی کشیده شده اند. معذالک، اگر طول قالی بیشتر از طول دستگاه

بافندگی باشد، تارهای چله را روی سر دار می بندد و وقتی قسمتی از قالی تمام شد، آن را به دور چوب زیر دار می پیچند و تارهای چله روی چوب سر دار ، برای بافت قسمت بعدی قالی به کار می رود سیستمی که بخصوص در استان های ایران متداول است ، چله دوبار یا بیشتر به دستگاه بافندگی بسته می شود و اگر کشش تمام تارهای چله در همه جا یکسان نباشد نا صافی و مواج بودن سطح قالی را به دنبال خواهد داشت . در نتیجه زیبایی قالی و همچنین عمر آن نیز از این موضوع صدمه می بیند و بخصوص در جاهاییکه این نقیصه خود را بیشتر نشان می دهد ، قال

ی در همان نقاط صدمه پذیرتر است .
برای برطرف کردن این تنگناها ، به دو نوع دار قالی که کامل تر است، متوسط می شوند ساختار این دستگاه به نحوی است که مانع دوبار و یا بیشتر چله کشی می گردد.
در حالت اول تارهای چله هم در قسمت جلو ( قسمتی که به قسمت پشت دستگاه کشیده می شود. نمونه این دستگاه ها همان دار قالی بافی تبریزی است . به این ترتیب در اینجا دون سطح از تارهای چله کشی را می بینیم که به موازات هم می باشند و نخ های پشت دستگاه امتداد همان نخ های جلوی دستگاه است . قالی ضمن بافت تدریجی ، به طرف پایین رانده می شود. سپس با چرخیدن به دور محور زیر دار ، به طرف پشت دستگاه کشیده می شود به این ترتیب، تارهایی که در پشت دستگاه قرار داشتند در جوی دستگاه قرار می گیرند .
به راحتی مشاهده میشود که با چنین دستگاهی ، فقط قالب هایی را می توان بافت که طول آن دو برابر طول دستگاه باشد. راه حل برای چنین مشکلی ، متوسل شدن به نوع دیگری از دستگاه بافندگی است که محورهای زیر دار و سر دار آن حالت چرخان داشته باشند. نخ چله ، به اندازه لازم ، کلا به روی محور فوقانی ، یعنی سر دار پیچیده شده و تدریجا که قالی بافته می شود و کار پیش می رود، قسمت بافته شده آن به دور محور زیرین ، یعنی زیر دار پیچیده می شود. به این ترتیب و با این نوع دستگاه ها هر نوع قالی را به هر طول دلخواه می توان بافت و در تمام قسمتهای بافت ، نظم ثابتی نیز به وجود آورد .

حاشیه دو سر قالی
برای بافتن یک تخته قالی ، از قسمت پایین آن شروع به بافتن می کنند، یعنی محل شروع کار نسبتا نزدیک به محور زیرین دستگاه یا زیر دار است. ابتدا حاشیه باریکی می بافند که آن را گلیم می گویند و عرض معمولی آن از ۳ تا ۴ سانتی متر است. در برخی از قالی های قدیمی و گرانبهای آسیای مرکزی (قالی های تکه بخارا) عرض این قسمت گلیم بافت به ۷۰ سانتی متر نیز می رسد. قسمت گلیم بافت قالی ، که از بافت ساده و متقاطع نخ های تار و پود به وجود می آید برای حفظ قسمت نقطه آغازین قسمت گره بافت قالی در نظر گرفته شده است . ماندگاری و حفاظت مطلوب قالی بستگی کاملی به وضعیت و مقاومت این قسمت گلیم بافت دارد و لذا به محض اینکه مشاهده شودکه این قسمت در حالت انهدام است و می بایست بلافاصله مرمت گردد. به این ترتیب از مرمت های بسیار پرخرج بعضی از قسمتهای قالی که گره های آن باز شده و یا حتی در غالب موارد، کاملا از بین می روند، جلوگیری به عمل می آید .
چون نخ های تار و پود این قسمت ، هر دو نخ پنبه ای می باشند، این نوار به رنگ سفید است. در صورتی که نخ های تار و پود هر دو از پشم باشند، این قسمت دارای همان رنگ طبیعی پشم و یا اینکه به همان رنگی است که پشم را رنگ کرده اند.
ضمنا گاهی نیز در انتهای این قسمت گلیم بافت، توسط پودهایی از رنگ های دیگر خط

وط چند رنگی تزئینی و یا نقوش تزئینی به وجود می آورند که با رنگ اصلی تفاوت دارد. در چنین موردی ، قسمت گلیم بافت به جای اینکه فقط یک وسیله ساده برای حفظ گره ها باشد، خود نیز تبدیل به یک قسمت نقش دار می گردد. فقدان قسمت گلیم بافت و یا از بین رفتن آن ، به طور محسوسی از قیمت یک قالی می کاهد .

گره ها
همین که بافت قسمت گلیم بافت تمام شد، بافنده شروع به گره زنی اولین رج می کند. ضمنا وی ازگره زدن بر روی تارهای چپ و راست دستگاه خودداری می کند. تعداد این تارها در هر دو طرف، از دو تا چهار و حتی شش عدد تغییر می کنند و اینها همان طور که بعدا توضیح خواهیم داد، برای به وجود آوردن دو حاشیه جانبی قالی و یا نواردوزی دو لبه قالی ، یعنی دو حاشیه تکمیلی که در جهت طولی تا انتهای آن امتداد دارند، باقی می مانند.
بافنده ، یا بدون ابزار و یا به کمک یک قلاب ( همان طور که در تبریز متداول است) به تارهای چله گره می زند و پس از تنظیم و بررسی ، آن را به کمک ضربه شانه و کرکیت بافندگی اش بین پودها متراکم می سازد و انتهای پرزهای آن را به کمک چاقویش قطع می کند. بافنده تا انتهای یک رج قالی همین کار را ادامه می دهد .

پود
در این مرحله بافنده نخ پود را در جهت عرضی قالی از بین نخ های تار ، که شامل تارهایی نیز می شود که به روی آنها گره نزده اند، می گذراند. گفتیم که تارهای کناری را برای ساختار داخلی لبه های قالی در نظر گرفته اند. یا می توان خیلی ساده ، نخ های پود را به دور آنها می چرخاند و آنها را پوشاند و یا اینکه همین نخ های پود را به نحوی از لابلای آنها گذراند که خود آنها نیز یک حاشیه گلیم بافت را تشکیل دهند .
در حالت اول تارهای کناری قالی را قبل از اینکه قالی تمام شود، با یک دسته نخ یک رنگ ازجنس پنبه و یا پشم می پوشانند. این امر در انتهای کار، کناره های قالی را به صورت یک بخش کم و بیش گرد در خواهد آورد.
در حالت دوم ، تارها را با نخ های دیگری که گاهی چند رنگ هستند می پوشانند. بنابر این در این حال یک لبه کم و بیش پهن خواهیم داشت. این مورد را تقریبا به طور انحصاری فقط در قالی های آناتولیو قفقاز می بینیم .
در پاره ای از موارد ( منجمله در برخی از فرش های ایرانی صحنه ، مرصل ، شیراز ، کرمان و غیره) پس از هر رج گره زده شده ، یک نخ پود روی آنها عبور داده می شود. معذالک ، در اکثر موارد، این پود دوباره تکرار می شود، یعنی یک بار می رود و بلافاصله یک بار هم بر میگردد. در اولین بار ، این پود کشیده می شود و در بازگشت حالت ازاد وشل دارد در برخی از انواع قالی ، قطر نخ این دو رشته پود با هم متفاوت است در گونه ای که حالت (کشیده) دارد، نخ پود نسبتا کلفت است و به صورت پنهان از جسم قالی عبور می کند و آن را فشرده و محکم می نماید . در نوع دوم ، نخ پود نازک است و آن را فقط در پشت قالی می توان دید. برای اینکه نخ های پود را به راحتی

از بین نخ های تار بگذرانند، به دو چوب بلند و استوانه ای شکل متوسل می شوند، که یکی از آنها نازک و دیگری قطور تر است .
این چوب ها، رشته های تار را به دو سطح جلویی و عقبی تقسیم می کنند چوب باریک که به طور افقی در بین تارهای چله جای داده شده است، امکان عبور اولین رشته پود را فراهم می آورد . برای گذراندن دومین رشته پود از چوب کلفت تر استفاده می شود. این چوب پایین تر قرار گرفته است و توسط طناب هایی به سر دار متصل است. این چوب به مثابه شانه بافندگی ] پیز.م.[ به کار می رود، یعنی این چوب به کمک نخ های متصل به خودش که هر یک از نخها به نوبه خود به یک تار وصلند این تارها راکه توسط چوب نازک دیگری در پشت نگه داشته اند، به جلومی کشد. به کمک کف دست رشته تارهای بالای چوب قطور را که به عنوان پیز به کار می رود فشرده می کنند وبه پیش می کشند. به این ترتیب این رشته تارها تشکیل یک سطح از نخ ها را می دهند که در جلو قرار می گیرد. دومین نخ پود را از پشت آنها می گذرانند .

تراشیدن و یا قیچی کردن
به قیچی کردن رشته های پرز گره ها می رسیم . این عمل را یا بعد از بافتن چند رج (۱ تا ۶ رج) و یا اینکه به طور روزانه ( و تحت مراقبت و نظارت استاد) انجام میدهند و یا آخرین مرحله ، یعنی قبل از اینکه قالی را ببرند و از دار پیاده کنند، مبادرت به این عمل می نمایند در این صورت این کار به عهده یک متخصص به نام پرداخت گر و یا خود استاد است. عمل قیچی کاری و پرداخت می بایست تا به حدی پیش برود که نقوشی را که بافندگان روی سطح قالی به وجود آورده اند، با دقت زیادی به صورت صاف و یکنواخت هویدا سازد. این کار توسط یک قیچی صاف و یا خمیده انجام می شود و منحصرا بستگی به دقت و حساسیت کارگری دارد که این عمل را انجام می دهد .
بلندای پرز قالی ها در رابطه با کیفیت قالی، مواد مصرفی و تعدادگره ها، از ۴ تا ۱۲میلی متر تغییر می کند. اگر پرز قالی کاملا دقیق قیچی شود وکوتاه گردد، بخصوص در قالی هایی که فشردگی گره های آن زیاد است، از نقطه نظر زیبایی شناختی به نتیجه ای عالی و مطلوب می رس

ند. در واقع ، این نوع پرداخت جزیی ترین نگاره ها و پیچیده ترین نقش های تزئینی را برجسته می نماید. ولی وقتی که سطح پرزدار قالی از پشمی تشکیل یافته که مقاومت آن ضعیف و یا متوسط است و یا نخ های آن به نهایت نازک می باشد، چنین عملی کاملا خلاف هدف خواهد بود. در چنین حالتی یک برش و قیچی عمقی عمر قالی را به خطر خواهد انداخت، قیچی کاری و پرداخت، به بلندی معین همیشه نیز امکان تشخیص کامل نقوش تزئینی قالی را فراهم نمی نماید. با وجود این تنگنا، چنین روشی در قیچی کاری و پرداخت، در تولیدات جدید بیشترین رواج را یافته است. علت این امر آنست که این روش مقاومت بیشتر قالی را در مقابل فرسودگی تضمین می کند و به موازات همین امر ، سلیقه حاکم بر مهمترین بازار صادراتی ، منجمله بازار شمال آمریکا را نیز مد نظر قرار می دهد .
برای تشریح و توصیف ارجحیت این روش ، اضافه می کنیم که این نوع پرداخت امتیازات زیر را نیز دارا می باشد:
اولا ، امکان استفاده از پشم متوسط و یا پشم دباغی (یعنی پشمی که از پوست گوسفند مرده و قصابی شده به دست آمده است) را نیز فراهم می نماید. لذا اگر این پشم را برای فرش هایی که پرز کوتاه دارند استفاده کنند، عمر این فرش ها بسیار کم و محدود می شود.
ثانیا، این نوع پرزهای بلند شستشوی شیمیایی قالی را جهت کاستن رنگ های تند و کهنه جلوه دادن آن سهل می نماید .

نقش
بافنده ای که در روی یک دستگاه بافندگی کار می کند به خلق یک سطح پرز دار اکتفا نمی کند، بلکه در همان زمان به رنگ و نقش و تزئین نیز می پردازد. بدون هیچ نوع تردیدی ، طرح و نقش قالی ها در ابتدای کار ، بسیار ساده و حتی ابتدایی بوده است. این نقش ها به طور میلی و بخودی خود از قریحه و گرایش نقش آفرینی خلاق آن تراوش می کرده است. شاید هم این نقش ها متاثر از خود فن بوده اند.