مقاله تاریخ صحافی و هنر جلد سازی در ایران

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله تاریخ صحافی و هنر جلد سازی در ایران دارای ۲۴ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله تاریخ صحافی و هنر جلد سازی در ایران  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله تاریخ صحافی و هنر جلد سازی در ایران،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن مقاله تاریخ صحافی و هنر جلد سازی در ایران :

تاریخ صحافی و هنر جلد سازی در ایران
ایران صدا: شاید بیشتر ما ندانیم صنعت نگهداری ازکتاب یعنی جلدسازی و صحافی در ایران از چه زمانی به وجود آمده است؟ چنانچه صنعت جلد سازی کتاب به وجود نمی آمد بیشتر کتابهایی که امروزه در دست ما هستند وجود نداشت.ولی از آنجا که بشر برای حفظ و نگهداری آثار و اندیشه های خود ارزش زیادی قائل بود برااین کار اهتمام ورزیده است./گروه فرهنگ وادب وهنر
صحافی. فن تنظیم و به‌هم‌بستن صفحات

کتاب یا امثال آن و قرار دادن آنها بین دو پوشش (جلد) به‌منظور یکجا نگاهداشتن صفحات و جلوگیری از فرسوده یا پاره شدن و تسهیل استفاده از آنها را صحافی گویند. در عهد شاهرخ تیموری، هنر جلدسازی در خطه خراسان، به‌ویژه هرات، به اوج کمال رسید. جلدهای ایرانی این دوره بر نظایر خود در اروپای قرون وسطی برتری دارند. در اوایل قرن ۱۶میلادی اواخر قرن نهم هجری قمری، نقاشی با استفاده از لاک، که احتمالا در زمان تیمور یا جانشینان وی از چین به ایران آمده بود، در جلدسازی به‌کار گرفته شد. در عهد صفویه ظریف‌کاری دوران تیموریان منسوخ شد. در دوران پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار، جلدسازی تحت‌الشعاع صحافی اروپایی قرار گرفت .

در دوران ناصرالدین ‌شاه قاجار صحافی به روش روغنی (لاکی) ترقی بسیار کرد و استادان زبردستی در شهرهای تهران، شیراز، اصفهان، و دیگر شهرها آثار و شاهکارهایی برجای گذاشتند. صحاف‌باشی مشهد از جمله این استادان است. در ۱۲۶۹قمری به‌دستور ناصرالدین‌شاه، مؤسسه “مجمع‌الصنایع” در تهران به‌وجود آمد. ظاهرآ جلدهای بسیاری که از کتاب‌های کتابخانه اندرونی شاهی بدست آمده و بعدها به کتابخانه سلطنتی انتقال یافته، کارهایی است که در همین مجمع‌الصنایع درست شده است.
در میان کتاب‌های ناصرالدین‌شاه، جلدهایی اعم از چرمی و یا پارچه‌ای (بیشتر مخمل) موجود است که به روش فرنگی تهیه شده است. صحافی با استفاده از جلدهایی که با جواهرات فراوان و نظایر آنها تزیین می‌شدند، در دوران گذشته در مشرق زمین رواج داشت و از آنجا به اروپا راه پیدا کرد و در میان نخستین صحافان اروپایی که بیشتر از راهبان بودند، معمول گشت. این راهبان برای آرایش جلدهای نسخه‌های خطی از زیورآلات و حتی جواهر استفاده می‌کردند. نمونه‌هایی از این جلدها که از قرن۴میلادی . در اروپا رایج بود، در کلیساها و موزه‌های اروپا باقی است. مذهب مانی نیز که به توسعه نقاشی در کشورهای شرقی اسلامی کمک بسیار کرده، تاثیری بسزا بر جلدسازی تزیینی داشته است .

پس از اختراع چاپ توسط گوتنبرگ در۱۴۴۰میلادی. بازار چاپ و نشر کتاب رونق پیدا کرد. با افزایش تعداد باسوادان و به تبع آن رونق بیشتر بازار نشر، بازار صحافی نیز گرم شد. بعضی از صحافان عاشقانه و هنرمندانه به این کار می‌پرداختند و حتی گاهی جلد کتاب را از محتوای آن ارزشمندتر، می‌ساختند.

تا اوایل قرن بیستم، یعنی پیدایش صحافی ماشینی، کتاب‌ها با دست صحافی می‌شدند. از ۱۹۳۰ به‌بعد، یعنی با پیدایش نخستین ماشین‌های مجهز صحافی، تمامی مراحل صحافی توسط ماشین انجام می‌گرفت. البته امروزه هنوز هم کتاب‌هایی با دست صحافی می‌شوند. صحافی دستی استحکام بیشتری دارد، ولی بدیهی است که بسیار کندتر از صحافی ماشینی انجام می‌گیرد. صحافی ماشینی با اختراع ماشین‌های مجهزتر همواره در حال تکامل بوده است;.

صحافی
صحافی: عبارتست است از عمل اتصال همه برگهای کتاب و قراردادن آنها در پوشش و محافظ به نام جلد که می تواند با دست یا با ماشین باشد. البته این کار در قدیم بیشتر توسط دست هنرمندان با ذوق انجام می گرفت و هر هنرمند با ذوق و استعداد آثاری هنری خلق می کرد که نمونه های آنها هم اکنون درموزه ها موجود است.
قدیمیترین نسخه های جلد شده، از روایتهای انجیل بود که مربوط به شش قرن بعد از میلاد است که در مصر نوشته و کاغذ آن از جنس پاپیروس است. که روی آن را از چرم می پوشاندندو برای بستن آن از چرم استفاده می کردند.
جلدها را از نظر نوع ساخت آن به انواع مختلف میتوان تقسیم کرد که هر کدام از روشها به مرور زمان در اثر پیشرفت هنر جلد سازی بوجود آمده است.
۱- جلدهای سوخت
۲- جلدهای ضربی
۳- جلدهای لاکی

یکی از هنرهائی که در عصر صفویه به اوج رسید و هنرمندان اصفهانی در تکامل آن ابتکار و خلاقیت بی مانندی از خود نشان دادند صحافی و جلدسازی بود.
این هنر در دوره تیموریان و بخصوص در مکتب هرات پایه گذاری شده بود.

انتخاب اصفهان به پایتختی و حمایت همه جانبه ای که از هنرمندان به عمل آمد باعث شد قرآنهای دست نوشته مجلل و فاخر به بهترین وضع و شیوه صحافی شده و علاوه بر کتاب آسمانی نسخه های بی شماری از شاهنامه، اشعار نظامی،‌ جامی و آثار سایر سرایندگان نامدار و مشهور به دست جلدسازان و صحافان به شاهکارهائی از هنر تبدیل بشوند.

در این زمان بود که آثار خطاطان بزرگ نستعلیق مانند سلطان علی مشهدی، میرعلی کاتب و دیگران جمع آوری شد و جلدسازان با استفاده از روش های ابداعی خویش آثاری بوجود آوردند که بسیاری از آنها امروز زینت بخش موزه های بزرگ جهان است.

هنرمندان بزرگ این فن در فنون صحافی و اقسام جلدسازی سوخت و روغنی و ساه و حاشیه سازی کتب این هنر را به جائی رساندند که بسیاری از آثار این دوران بر مکتب هرات برتری یافتند.

در مورد صنعت صحافی توضیح این نکته ضرورت دارد که در دوره صفویان هنرمندان این رشته از صنعت دستی در بیشتر صنایع ظریفه آن روزگار مهارت داشتند بطوری که در شرح حال اکثر قریب به اتفاق این هنرمندان می بینیم در خطاطی و نقاشی و تذهیب و مرکب سازی و میناکاری و کاغذسازی نیز سرآمد بودند.

از استادان مشهور صحافی و جلدسازی دوران صفویه (ملک محمد صحاف اصفهانی) است که در روزگار شاه صفی و شاه عباس دوم زندگی می کرد.
با انتقال پایتخت از اصفهان و جنگ های متعددی که در این شهر میان خاندانهای مختلف به وقوع پیوست هنر صحافی نیز مانند دیگر هنرها در بوته فراموشی و محاق بی مهری گرفتار شد. اما در دوران قاجار بار دیگر صحافان و جلدسازان به احیاء این هنر پرداختند. از بزرگان این هنر در دوران قاجاریه آقا محمدتقی صحاف اصفهانی است که علاوه بر صحافی و جلدسازی در طراحی و رسامی و طرح نقشه های قالی و کاشی کاری و معرق سازی با پوست و بسیاری از فنون دیگر در زمان خود بی نظیر بود.

اگر چه با پیشرفت صنعت چاپ و ماشینی شدن صحافی و تجلید کتب، این هنر همچون گذشته رونقی ندارد، اما آثار این هنرمندان همانند روزگار خودشان مورد استقبال قرار می گیرد و خریداران فراوانی دارد.

هنر جلد سازی قرآن، میراث کهن ایرانی

کارهای تخصصی روی جلد و صحافی، با بزرگداشت و اهدای لوح تقدیر به استاد عتیقی در سعدآباد آغاز به کار کرد.
صحافی سنتی ایران اسلامی با پیشینه ای درخشان و روشی دقیق و پیچیده، در طی قرون به خلق شاهکارهایی بی بدیل نایل شده است. در این فن خاص، روش های مختلفی به کار گرفته که هر یک در نوع خود، مهارت های هنرمندانه ویژه ای را طلب کرده تا نسخه ای شایسته آفریده شود.
ماه ها چندین هنرور دلباخته ادراک و احساس، دل و دیده به کار می بستند. کاتبان به کتابت می نشستند، مذهبان به تذهیب و تشعیر، جلد سازان، جلد می ساختند و افشانگران و محرران به زر افشانی و تحریر میپرداختند تا کتاب قرآن آن گونه که شایسته است در دست اهالی قرآن قرار یابد. برای پدید آمدن یک کتاب افزون بر این ها، نگارگرانی چون کمال الدین بهزاد، آقا میرک، رضا عباسی و خوشنویسانی چون ابن بواب، یاقوت مستعصمی، بایسنقر و میر علی تبریزی آثار و نقوش زیبا و خطوطی جمیل پدید می آوردند.

دراین میان اهتمام و نقش صحافان و مجلدان اندک نبوده است. گرچه در کتاب ها درباره آن ها کمتر از یادی، بسنده کرده اند. هنر تجلید کتاب، هنر آراستن جلوه بیرونی آن است. در میان هنروران جلد ساز در تاریخ معاصر هنر قرآنی، خانواده عتیقی جایگاه ویژه ای دارند. زنده یاد استاد محمد حسین عتیقی مقدم و پسرانش در کارگاه صحافی سنتی عتیقی که به سال ۱۲۷۰ هجری قمری توسط پدران هنرمندشان تاسیس شده بود، چراغ پر فروغ این هنر اصیل را روشن نگاه داشتند. روان شاد عتیقی مقدم پس از چند قرن بار دیگر جلدهای ضربی، سوخت و معرق را احیا کرد و با آموزش آن به نسل پس از خود خدمتی بزرگ به هنر ایران انجام داد.

این کارگاه هر چند اندکی دیر در سال ۱۳۷۷ به عنوان خادم برگزیده معرفی شد. استاد محمد هادی عتیقی مقدم که به عنوان برگزیده خادم قرآن ( جلد سازی و صحافی) در سال ۱۳۷۷ نایل شده در سال ۱۳۸۲ نیز نفر برگزیده صحافی، بازسازی و مرمت جلدهای چرمی در مراسم بزرگداشت حامیان خس خطی مورد تقدیر قرار گرفتند.

استاد عتیقی مقدم در مینیاتور از محضر استاد زنده یاد مقیمی و استاد الطافی و همچنین در تذهیب استاد آغداشلو و استاد حسین عتیقی مقدم استفاده کرده است.

آثار کم نظیر استاد عتیقی مقدم، در نمایشگاه محراب نور در موزه هنر و ملل کاخ موزه ملت واقع در مجموعه فرهنگی تاریخی سعد آباد تا یازدهم مهرماه جهت بازدید عموم به معرض نمایش گذاشته شده است

جلدهای ایرانی

در تمام ادوار تاریخ کتب خطی نفیس، از اوان پیدایش تا دوره کمال آنها، چنین ملاحظه می شود که هنرمندان کتاب متوجه لطافت کاغذ، زیبایی خط طراوت تذهیب و ظرافت نقاشی ها بوده اند. هنگامی که خوشنویسی کلک سحار خود را برای نوشتن دیوان شعری و یا داستانی منظوم به حرکت درمی آورده است می اندیشیده که زراندازی اطراف خطوط خود و سر لوح کتاب را به کدام مذهب واگذار کند و نقاشیهای کتاب را کدام صورتگر چیره دست به اتمام رساند.

اما کتابی که با خط زیبا و سرلوح و تذهیبی اعلا و تصاویری الهام گرفته از مطالب آن و نتیجه تخیل نقاش، فراهم گردید برای آنکه در نگاه نخست جلب توجه کند و در عین حال از گذشت ایام لطمه و صدمه نبیند و لخت و عریان بنظر نیاید بایستی در پوششی مجلل قرار گیرد و بهمین نظر تاریخ جلد سازی پابپای ترایخ کتاب گام بر می دارد.
در این تحول تجمل کتاب آسمانی مسلمانان ، قرآن کریم در دست ایرانیان چنان با قدر و منزلت قرار گرفته است که نمونه های حیرت انگیز از آن در کتابخانه ها وموزه ها دیده میشود .بعد از قرآن مجید توجه جلدسازان وخوشنویسان ومذهَّبان ونقاشان بآثار جاودانی ادبیات پارسی دوخته شده مثلاً شاهنامه فردوسی ،آثارسعدی ،غرلیات حافظ ، رباعیات خیام ، اشعار جامی ، کتاب مثنوی مولانا ودیگر آثار ونویسندگان ونثر نویسان چون کلیله ودمنه نصر الله عبدالحمید منشی مورد نظر قرار گرفته ودر دوره ناصری که صنایع جلد سازی وخط و تذهیب و نقاشی از نو دوره مجد و عظمتی می پیمود آثاری از دوران پیش و همان زمان استنساخ و تجلید گردیده که موجب تمجید و تحسین است . گذشته از جلدهای سوخت و ضربی ورنگ وروغن صحافان ایرانی از پارچه های زیبا و لطیف مانند زری و مخمل و ترمه در ساختن جلد استفاده کرده ومخصوصاً کتابهای ادعیه را در جلد ترمه که پربهاتر بود قرارمیدادند .

معمولاً جلدهای پارچه را روی صفحه ای از مقوا میکشیدند وحاشیه ای از چرم بر آن قرار میدادند وروی چرم را با نقوشی تزئین میکردند .

جلدهای ترمه و زری قابل دریافت نقش دیگری جز نقش اصلی نبوده ولیکن مخمل ساده که قبول طرح میکرد مانند جلد ضربی اغلب اوقات با ترنجی در وسط تزئین میشد ولی جلدی که آمادگی دریافت طرح وهنر هنرمند را داشت جلدهای معروف برنگ وروغن بود . در این جلدها نقاش بطرزهای بدیع هنر نمائی کرده و علاوه بر نقوشی که در جلدهای ضربی وسوخت دیده میشود اغلب اوقات نقاش ، بمناسبت امکان ، بطرحی پرداخته است و جلدهای گل وبوته یا نقش های هندسی یا تصاویر حیوانات در میان آثار هنری نقاشان ایرانی زیاد دیده میشود .

اغلب جلدسازان پشت جلدهای رنگ وروغن را نقاشی میکردندواغلب یک شاخه ساده یا یک گل (زنبق یا لاله ) در پشت جلد دیده میشود .

آنچه خاص جلدهای ایرانی است ودر ساخته های سایر کشورها دیده نمیشود لبه بر گشت جلد بر روی آنست که معمولاً عین طرحی که در روی اصل جلدکشیده شده روی این لبه هست تا وقتی کتاب بسته باشد طرح جلد بنظرکامل بیاید .
جلدهای زیبا را معمولاً در محفظه ای چرمی قرار میدادند و برای اینکه براحتی از محفظه خارج شود نواری بوسط محفظه نصب میکردند و کتاب را روی نوارقرار میدادند وبدرون محفظه فرو میبردند و چون سر نوار خارج از محفظه بود با بیرون کشیدن نوار کتاب بخودی خود از محفظه خارج میشد وآسیبی نمیدید .

اسوند داهل Svend Dahl رئیس کتابخانه دانشگاه کپنهاک در تصنیف خود بنام(تاریخ کتاب ) چنین مینویسد:
«صنعت جلد سازی نزد ایرانیان رابطه نزدیک با پیشرفت مشعشع نقاشی مینیاتور دارد . در جلدهای ایرانی لت زیر ادامه پیدا میکند و روی لت رومیافتد وطوری تزئین یافته که با تزئینات روی جلد تطبیق میکند . نقش جلد اصلاً از یک ترنج وچهار لچک در اطراف آن حاصل میشود. این همان روشی است که در قالبهای ایران مشاهده میشود وما بخوبی بآن آشنا هستیم .
جلدهای ایرانی قرن چهاردهم و پانزدهم چنان در تزئین ظریف است و از حیث فن جلد سازی عالی است که فوق العاده از جلدهای اروپائی همعصر خود بهتر میباشد . این نوع جلدها از ایران بسایر کشورهای مغرب مخصوصاً به ترکیه برده شد و در قرن پانزدهم جلدسازی ایتالیا را تحت تاثیر قرار داد و افق های جدیدی در مقابل جلدسازان و صحافان مغرب زمین باز کرد.

صحافی
۱-ترکیب بندی :
تا کردن
لت گذاشتن
مرتب کردن
دوختن
۲-شکل بندی :
کوبیدن
چسب زدن
لب بریدن و گرد سازی
پشت کوبی و استر بندی

-۳ جلد بندی :

جلد سازی
چاپ جلد
جلد گذاری

-۱ترکیب بندی :
ترکیب بندی کتاب عبارتست از یک جا و کنار هم قرار دادن صفحات کتاب به ترتیب
شماره صفحات . در ترکیب بندی چهار عمل صورت می گیرد :
تا کردن ، لت گذاشتن ، مرتب کردن ، و دوختن.

تا کردن : صفحات کتاب معمولا تک تک چاپ نمی شوند ، بلکه هر چند صفحه ان بر
پشت و روی یک ورق بزرگ کاغذ چاپ می شود. بنابر این اوراق چاپ شده را باید تا کرد .
تا کردن در صحافی امروزی به وسیله ماشین تا زنی انجام می گیرد .اوراق چاپ شده به وسیله
نورد های ماشین تا زنی چند بار از موضع مطلوب تا می خورند. ورق تا خورده را ، که بخشی از
کتاب است ، یک فرم می نامند . صفحات کتاب در یک فرم به ترتیب شماره پشت هم قرار می گیرند.
تعداد صفحات یک فرم معمولا مضربی از ۴ است .

لت گذاشتن : بعضی از کتاب ها صفحات رنگی مخصوص یا نقشه یا تصاویر خارج از
متن دارند که باید به صورت یک یا چند لت جداگانه در وسط یک فرم یا بین دو فرم قرار بگیرند.
لت گذاری در وسط یک فرم با دست انجام می گیرد.

مرتب کردن : کتاب معمولا در صد ها یا هزار ها نسخه طبع می شود . بنابر این هر فرم
کتاب در صد ها یا هزار ها نسخه است ، و نسخ متعدد و یک شکل فرمها، توده های جدا گانه و
متعدد را تشکیل می دهند . برای مرتب کردن ، باید از روی این توده ها ، به ترتیب صفحات یک کتاب، فرمها را به ترتیب برداشت و در کنار هم قرار داد . این عمل را در صحافی (( مرتب کردن ((می نامند. در صحافی جدید عمل مرتب کردن ، به وسیله ماشینهای ترتیب انجام می گیرد.

دوختن : پس از عمل ترتیب، ته فرمهای هر جلد را باید به یکدگر دوخت . دوخت در
صحافی امروزه دو طریقه دارد. طریقه (( سمایث)) ( smayth) و طریقه کناره دوزی .
در هر دو طریقه از نخهای محکم نایلونی یا پنبه ای استفاده می شود . دوخت به طریقه
)) سمایث)) استحکام کافی به کتاب می دهد و عطف فرمها حالت محدب پیدا می کند ، و باز نگهداشتن کتاب نسبتا به سهولت انجام می گیرد. اما کتابهایی که به طریقه کناره دوزی دوخته
می شوند ، استحکام بیشتری پیدا می کنند . معمولا کتابهای درسی و کتابهای مرجع را ، که بیشتراز کتابهای عادی مورد استفاده قرار می گیرند، به این طریقه کناره دوزی می دوزند . در هر دو طریقه عمل دوخت به وسیله ماشینهای مخصوص صورت می گیرد.

شکل بندی :

شکلبندی کتاب نیز چهار مرحله دارد : کوبیدن، چسب زدن ، لب بریدن و گرد سازی،
پشت کوبی و استر بندی.

-۱ کوبیدن: فرمهای هر کتاب پس از دوخت ، در امتداد عطف تورم پیدا می کند. برای از
بین بردن این تورم ،فرمها را در ماشین مخصوص ، بین دوصفحه فولادی قرار می دهند ،و
فشاری در حدود چند تن بر انها وارد می کنند.عمل کوبیدن ، نسخ متعدد هر کتاب را از لحاظ
حجم نیز یکنواخت می کند.