مقاله عرفان و راه برون رفت از بحران سیاسی در اندیشه سیاسی قطب الدین نیریزی

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله عرفان و راه برون رفت از بحران سیاسی در اندیشه سیاسی قطب الدین نیریزی دارای ۲۶ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله عرفان و راه برون رفت از بحران سیاسی در اندیشه سیاسی قطب الدین نیریزی  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله عرفان و راه برون رفت از بحران سیاسی در اندیشه سیاسی قطب الدین نیریزی،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن مقاله عرفان و راه برون رفت از بحران سیاسی در اندیشه سیاسی قطب الدین نیریزی :

مقدمه

اندیشه سیاسی نیریزی، یک اندیشه سیاسی ـ عرفانی است و دارای مختصات جامعه ایران در اواخر سلسله صفویه اسـت. مقایسـه ابتـدا و انتهـای سلسـله صـفویه، روشـن میسازد که تصوف در دوره صفویان؛ اگرچه بسیاری از باورهـای عوامانـه را در سـطح جامعه گسترش داد، اما در کارزار جنگ،صوفیانِ نخستین، بهتر از صوفیان اواخر دوران صفوی ازتمامیت ارضی ایران دفاع میکردنـد. هنگـامی کـه در دوره »شـاه اسـماعیل« صفوی، صوفیان قزلباش با فریاد »یاشیخ یاشیخ« به صفوف دشمن زده و هیچ واهمـهای به خود راه نمیدادند، ایران ثبات بیشتری داشت تا دوران »شاهسلطانحسین« صفوی که همزمان با یورش افاغنه،تقریباً اثری ازصـوفیانِآغـازینِ دوره صـفوی نبـود. سـراینده

»مکافاتنامه« در شرح سقوط اصفهان به دست افاغنه در سـال ۱۱۳۵ قمـری، تصـاویر دردناکی را به تصویر کشیده است. خلوصصوفیانِ آغازین، جـای خـود را بـه امرایـی داده بود که با تصور اینکه مبادا پیروزی برای لشگر فلان امیر ثبت شود، پشت یکـدیگر را خالی میکردند.۱

همین امر، نشان میدهد در برهههایی از تاریخ ایران که نبرد، رنگ اعتقـادی داشـته است، بیش از دورانی موفق بودهایم کـه سـپاهیان از منظـر اعتقـادی بـه نبـرد خـویش نمینگریستهاند. اگر دیدگاه »کروسینسکی«، مبتنی بر وجوه اعتقادی هجوم افاغنـسـنّیه بهایرانِ شیعی را در نظر بگیریم (کروسینسکی، ۱۳۶۳، ص(۵۸، متوجه خواهیم شد کـه چرا استیلای افغانها بر یکی از قدرتمندترین حکومتهای ایرانزمین، سهلتر از زمـانی شده بود که این حکومت با اعتقادی راسخ روی کار آمده بود.

همزمان با ضعف حکومت صفوی در آخرین سالهای حکومـت ایـن خانـدان، برخـی رسالات در نقد یا حمایت از پادشاهی صفوی نگاشته شد. یکی از ایـن رسـالات، بـه قلـم

»محمدیوسف ناجی« (در سال ۱۱۲۷قمری) با عنوان »رساله در پادشاهی صفوی۲« میباشد.

این رساله بر اسلوب رسالات فقهی نگاشته نشده و بیشتر سعی دارد با چیـنش روایـات در کنار یکدیگر، مشروعیت سلطنت صـفوی را توجیـه کنـد. رسـاله، حـاوی ادعاهـای

مهدویتگرایانه است و سعی دارد پادشاهی صفوی را به قیـام قـائم(عـج) پیونـد دهـد

(ناجی، ۱۳۸۷، ص.(۱۱۶

با این وجود، رساله محمدیوسف ناجی را نمیتوان اثـری در روحکلّـی حـاکم بـر اندیشه سیاسی ـ عرفانی در نظر آورد. رسـالات اندیشـه سیاسـی ـ عرفـانی، مبتنـی بـر رعایت حال خلق در مقابل سلطانند؛ در صورتی که ایـن رسـاله، بیشـتر در پـی توجیـه سلطنتپادشاهیِ در حال زوال صفویه است و در این مورد بهنظـر مـیرسـد از غالـب روایات در جهت حراست از کیان و دودمان صفوی، مصادره به مطلوب کرده است.

از دیگر رسالات شرایط بحران، »آداب سلطنت و وزارت« نام دارد. این اثـر، تـألیف

»هدایهاالله همدانی« به تاریخ ۱۱۳۶ قمری؛ یعنی همزمان بـا سـقوط شـاه سـلطانحسـین صفوی است که نسخهای از آن نیز هم اکنون در دانشگاه تهران، نگهداری مـیشـود. ایـن رساله با شرح اینکه »جن و انس آفریده نشدند، الا برای عبادت« (همدانی، نسخه خطی

۳۸۳۷/۳ دانشگاه، ص(۳۰، نتیجه میگیرد که سیاست نیز نباید مسیری خلاف این جهت بیابد. در این راه، مشورت با عقلا اهمیت فوقالعادهای دارد؛ زیرا »اصل و عمده در کـل امور، مشورت است با اصحاب عقل و ارباب تجارب« (همان، ص(۳۶، اما حـاکمی کـه از راه مشورت، دور افتاده و راه ظلم را در پیش گیـرد از مسـیر اصـلی، خـارج شـده و رسول۹ فرماید: »اول کسی کـه در دوزخ مکـان گیـرد، پادشـاه ظـالمبـود« (همـان، ص.(۳۳ این رساله از قلم صریحی برخوردار است و پادشـاه را بـدون هـیچ ستایشـی، نصیحت میکند که »در هستی خود فکرت کند و داند کـه از قطـره آب کنـده، موجـود شده است و حقیقتهستیِ خود را بشناسد و بداند که فانی اسـت و بـاز از وجـود بـه عدم خواهد شد.« شاه باید بداند که »آدمی را به بازیچـه و بـازی نیافریـدهانـد)«همـان، ص.(۲۶ پس پادشاه باید بداند که »خلایق که ودیعه خالقاند در عهده او آمده« و باید از آنها پاسداری کند.

از سوی دیگر،رسالات اندیشهسیاسیِ مقارن با سقوط سلسله صـفویان، مـیتوانـد روشن سازد که چرا در اوایـل حکومـت صـفوی کـه شـرایط مناسـبی وجـود داشـته، اندیشمندان کمتری را مییابیم که به تأمل نظری در باب سیاست پرداخته باشـند. آنچـه

خسروپناه عبدالحسین و مهربانی فدایی مهدی / نیریزی الدینقطب سیاسی اندیشه در سیاسی بحران از رفت برون راه و عرفان

۱۰۷ ش

۶۵پیاپی /مسو شماره / دهمهف سال

۱۰۸ ش

از اندیشه سیاسی در دوران ثبات، برجای مانده است، حکایت از آن دارد که اندیشههای سیاسی عصر صفوی در شرایط ثباتغالباً، متوجه کلیات سیاست بوده و طبیعـی اسـت که در شرایط بحران به امور جزئی و عینیتر بپردازند.

مهمترین اندیشمندی که به سقوط صفویه در شرایط بحـران صـفویان توجـه کـرده است، سیدقطبالدین محمد نیریزی از عرفای ذهبی این عصر مـیباشـد کـه در »طـب الممالک و فصل الخطاب«، تأملاتی در این موضوع داشته است و در خـلال آنهـا نـوع خاصی از اندیشه سیاسی ـ عرفانی را ارائه کرده است. در واقع سقوط صفویان بـهمثابـه یک حکومت شیعی که مبتنی بر اعتقادات عمیق مردم و اصحاب معرفت بود، پرسشهای بسیاری را در اذهان ایجاد کرده بود و این خود بستری برای نـوعی از اندیشـسیاسـیِه شرایط بحران شد. در این میان، اندیشههای سیاسی قطبالدین نیریزی یکی از مهمترین وجوه چنین جریانی است.

نیریزی و سیاست

سیدقطبالدین محمد نیریزی شیرازی از علمـای بنـام قـرن دوازدهـم هجـری و از اقطاب سلسله ذهبیه است که نزد »مولی محمدعلی سکاکی شیرازی« و »شیخ علـینقـی اصطهباناتی« شاگردی کرده است. نخستین اسـتاد کـه در حملـه افغـان در سـال ۱۱۳۵

قمری به شهادت رسید،احتمالاً در شکلگیری اندیشههـای سیاسـی وی، مـؤثر بـوده و دومین استاد؛ یعنی اصطهباناتی نیز از عرفای بزرگ عصر قطبِو ذهبیه پیش از نیریـزی بوده که خود او در »طب الممالک و فصل الخطاب« استاد رافریداً» فی دراویش عصره«

(نیریزی، ۱۳۷۱، ص(۱۰ نامیده است.

نیریزی در ابتدای رساله فصل الخطاب یا »حکمت العلویه« مـیگویـد کـه »پـای در دایره طریقت ذهبیه کرده« و به »معرفت رضویه« رسیده اسـت (نیریـزی، نسـخه خطـی

۳۶۴/۳ دانشگاه، ص.(۱ ذهبیه از سلاسل تصوف شیعی است که به شریعت، ملتزم بوده و از سوی علما نیز معتبر شناخته میشده است. بهعنوان مثال، »ابوالقاسـم راز شـیرازی«

-۱۲۹۹)احتمالاً ۱۲۰۲ق) از اقطاب ذهبیه،۳ چنـان اعتبـار و تبحـری در علـوم دینـی و

عرفانی داشته است که دو تن از بزرگترین مراجع شیعه آن زمان؛ یعنـی »شـیخ مرتضـی انصاری« و »میرزا محمدحسین شیرازی«، معروف به میـرزای شـیرازی(۱۲۳۰-۱۳۱۲ق)

مجذوب وی بودند و از وی، تلقین ذکر و فکر مـیگرفتنـد(خـاوری، ۱۳۶۲، ص.(۳۷۹

یک بار هم شیخ مرتضی انصاری، نوشتهای برای ابوالقاسم راز شیرازی نوشته بـود و از این قطب ذهبیه، دستورالعمل طریقت، طلب نموده بود (همان، ص.(۳۸۰
ازدواج نیریزی با دختر اصطهباناتی، یادآور ازدواج »شیخ صـفیالـدین اردبیلـی« بـا دختر »شیخ زاهد گیلانی« است که هر دو پس از استاد به قطبیـت رسـیدند. البتـه یکـی مربوط به آغاز دوران صفویه و دیگری مربوط به روزهایپایانیِ سـلطنت ایـن خانـدان است. با این وجودنامِ، هر دو شخصیت به نوعی با سیاست، پیوند میخورد.

نیریزی به جهت آنکه از شأن بالایی در میان عرفا برخوردار بوده است به »قطبالـدین« ملقب میشود. این لقب، حکایت از گسترش عرفان معرفتی و شریعتمحـور در ایـران دارد. او از حکما و عرفای بزرگ اواخر عصر صفوی است، حتی در دوره »نـادری« نیـز ارادت به وی همچنان باقی بود. »کریمخان زند« نیـز از آغـاز رویکارآمـدن، »در زمـره ارادتکیشان سیدقطبالدین محمد بود)«همان، ص.(۳۳۸

کتاب »فصل الخطاب۴« نیریزی به لحاظ مشـی کلـی حکمـت الهـی، دارای اهمیـت است؛ زیرا شامل نقدهایی بر فلسفههای انتزاعی و بهخصوص نقد بر منطـق اسـت و از طریق آن میتوان به اندیشههای او دست پیدا کرد. اندیشههای سیاسی نیریـزی، جـدای از »فصل الخطاب و طب الممالک«، در رساله دیگری با عنوان »رساله سیاسی در تحلیل علل سقوط صفویه« به چاپ رسیده است.

یکی از مواردی کهاحتمالاً باعث ورود نیریزی به اندیشه سیاسی شده است، علاقـه شدید وی به »نهج البلاغه« است؛ یعنی یکی از عزیمتگـاههـای محـل رجـوع اندیشـه سیاسی ـ عرفانی است. در واقع، نیریزی در طبقهبندی منابع و مختصات تأمـل عرفـانی در باب سیاست، در زمره افرادی است که بر مبنـای عهدنامـه مالـک اشـتر بـه تـأملات سیاسی پرداختهاند، اما با توجه به اینکه اندیشههای سیدقطبالدین، شامل وجـوه دیگـر اندیشه سیاسی ـ عرفانی همچون اندیشه سیاسی حکمای الهی اسـت، بایـد او را جـامع

خسروپناه عبدالحسین و مهربانی فدایی مهدی / نیریزی الدینقطب سیاسی اندیشه در سیاسی بحران از رفت برون راه و عرفان

۱۰۹ ش

۶۵پیاپی /مسو شماره / دهمهف سال

۱۱۰ ش

بین معقول و مشهود در نظر آورد. این دوبعد اندیشه سیاسی نیریزی در تأمـل در بـاب علل سقوط صفویان، نمود عینی مییابد.

از نکات جالب توجهی که در اندیشه سیاسی نیریـزی وجـود دارد، تحلیـل وی بـر مبنای اراده واختیارِ اجتماع و دوریگزیدن از تحلیلهای جبرباورانه است. بدیهی است که این تحلیل در صورتی میتواند از سوی یک اندیشمند، ارائه شود که در نظام فکـری خود دارای یک انسانشناسیِ مبتنی بر اختیار فردی باشد. نیریزیقطعاً ایـن بـاور را بـر مبنایِ اندیشه عرفانی خود ارائه میدهـد؛ یعنـی اندیشـهای کـه در آن انسـان درکـانونِ شناخت حقیقت قرار میگیرد. در اندیشه نیریزی، بر خلاف برخی ازصـوفیانِ قشـری، این انسانهای یک اجتماع هستند که سرنوشت خود را رقم میزنند و جبر، چیـزی جـز اعمال انسان نیست. به همین جهت، »تمامی نصوصی را کـه بـه آنهـا اسـتناد مـیکنـد، نصوصی است که دلیل تغییرات اجتماعی را برخاسته از متن خواست جامعـه و انسـانها میداند« (نیریزی، ۱۳۷۱، ص.(۱۹ او در رساله سیاسی، نشان میدهد که »به هـیچ روی، تسلیم اوضاع نشده و آنها را قابل برگشت میداند« (همان).

با وجود این، وی از تفکرات دینی، فاصـله نگرفتـه و تحلیـل ویصـرفاً مبتنـی بـر اوضاع اجتماعی نیست. اندیشه سیاسی نیریزی بر این مبنا اسـتوار اسـت کـه در مقابـل بیماریهای بیرونی اجتماع، درمانی بر مبنای آرای عرفـانی ارائـه دهـد و بـدینگونـه در کسوت یک طبیب روحانی، ایفای نقش کند. همانگونه که در فصل نخست کتاب خود، با عنوان »الاسباب و العلامات« آورده، معتقد است: »شکستن پیمان بـا خـدا و رسـول«،

سبب »تسلط دشمن« شده است (همان، ص(۲۲ و بر مبنای حدیثی از امـام صـادق۷

که »اگر عالمی را دوستدار دنیا دیدید او را در دینش متهم کنیـد)«کلینـی، بـیتـا، ج۱،

ص(۴۶ میآورد: »ما به قومی نزدیک شدیم که پیش از این اهل رفاه بودند. ما به کمـک آنان از دنیا بهره بردیم و در دسته مسرفین قرار گرفتیم« (نیریزی، نسـخه خطـی ۳۶۴/۳
دانشگاه، ص.(۲۳ این تحلیل وی بر مبنایی عرفانی استوار است؛ زیرا در بخشی از همان رساله آورده است: »هر کسی نسبت به آنچه دوست دارد، تعلق خاطری دارد« (همـان، ص.(۷۴ بدیهی است با دیدگاهی که در عرفان اسلامی در باب نفی تعلقـات تقیوـدات

وجود دارد، تحلیل نیریزی این است کهتقیدات بیشتر، باعثدوریِ بیشـتر از »حـق« و

در نتیجه، دوری بیشتر از »حقایق« جامعه شده است و ایـن مهـمتـرین دلیـل ضـعف و اضمحلال خاندان شیعی خواهد بود.