بررسی جایگاه آتش در ادیان و تاثیر آن در ادبیّات فارسی

چکیده
آنچه در این پایان‌نامه می‌آید، تحقیقی پیرامون «بررسی جایگاه آتش در ادیان و ارتباط آن در ادبیّات تا قرن هشتم هجری قمری» است و هدف این پایان‌نامه بررسی علّت تقدیس و احترام انسان نسبت به آتش و معرّفی این عنصر از لحاظ دینی و ادبی می باشد. این پایان‌نامه به شیوه کتابخانه ای، مورد تحقیق قرار گرفته و در تهیه آن از متون مختلف ادبی استفاده شده است. طرح پژوهش: این تحقیق در پنج فصل انجام گرفته است. در این پایان‌نامه در می یابیم که آتش از جمله عناصری است که همواره ذهن بشر را به خود مشغول داشته است و نظر به نقشی که در زندگی انسان و پیشرفت تکنولوژی داشته جایگاه ویژه ای را در اساطیر و ادیان به خود اختصاص داده است. آتش در ذهن انسان اسطوره ساز، خدایی مقدّس و قابل ستایش بوده است. به مناسبت کشف آن جشن‌هایی برپا می کردند و برای محافظت آن از هر نوع آلودگی و نیز انجام مراسم، آتشکده ها را به وجود آوردند ولی زمانی که اسطوره رنگ باخت و جای خود را به واقعیّت داد آتش دیگر خدا نبود بلکه در ادیان مظهر خدا گردید. آتش در اساطیر و باورهای ایرانیان، همواره رمز پاکی و قداست بوده است. اسرارآمیزی این گوهر در نزد پیشینیان، سبب شده است تا کم کم، هاله های اسطوره ای بسیاری گرد آن را فرا بگیرد. در این پایان‌نامه، سعی شده است تا با فراتر رفتن از جنبه های ظاهری، ویژگی ها، کارکردها و خویشکاری های مشترک آتش و نیز جایگاه آن در ادبیات فارسی مورد بررسی قرار گیرد.
واژه‌های کلیدی:
آتش، ادیان، ادبیّات فارسی، اساطیر ایران

 
فهرست مطالب

چکیده
فصل اوّل: کلّیّات و مقدّمات
۱-۱- مقدّمه    2
۱-۲- بیان مسأله    3
۱-۳- پرسش‎های تحقیقاتی    3
۱-۴- اهداف تحقیق    4
۱-۵- ضرورت و اهمّیّت تحقیق    4
۱-۶- تعریف واژه‎ها و اصطلاحات پژوهش    4
فصل دوم: مرور مطالعاتی
۲-۱- مبانی نظری    7
۲-۲- پژوهش‎های گذشته    7
فصل سوم: روش تحقیق
۳-۱- روش تحقیق    10
۳-۲- جامع? پژوهشی    10
۳-۳- شیوه و ابزار جمع‎آوری اطّلاعات    10
فصل چهارم: ارائه و تجزیه و تحلیل اطّلاعات
مقدّمه    12
واژه آتش    14
آتش    15
اهمیت آتش    15
تطهیر آتش    16
آتش هفتمین مرحله از آفرینش    17
علت ستایش آتش    17
آتش نابودکننده    18
خدای آتش در اساطیر    18
آتش در قرآن کریم    19
آتش جهنم    20
کیفیت آتش و عذاب جهنم    23
زمان آتش جهنم    24
آتش نعمتی الهی    26
چیزهایی که معادل آتش جهنم است    27
پیوند آتش با داستان و معجزه    28
آتش در عرفان و فلسفه    31
آتش در تورات    36
آتش در مسیحیت    36
آتش در روزگار جاهلی اعراب    38
آتش در میان آریاییان    42
آتش در ایران باستان    42
آتش در عقاید ایرانیان باستان    44
واژه آتش در اوستا    44
انواع آتش در اوستا و در کتابهای پهلوی    45
ریشه های آتش در اساطیر ایران    47
آتش در متون باستانی و اساطیری ایران (اوستا)    48
مقدس ترین آتش های باستانی ایران    50
آتش در سروده هاى گاهانى    51
آتش در متون غیرگاهانى    52
آتش در اساطیر ایران باستان    53
سابقه آتش پرستى و تقدیس آتش در میان ایرانیان    54
دیدگاه کریستن سن در مورد تقدیس آتش در میان ایرانیان    55
دیدگاه سایکس در مورد تقدیس آتش در میان ایرانیان    56
دیدگاه فلیسین شاله در مورد تقدیس آتش در میان ایرانیان    57
دلایل احترام و تقدس آتش در ایران باستان    58
آتش در اعتقادات زرتشتیان    59
آتش در دین زردشتی کنونی    59
جشن سده    61
اشتقاق سده    61
وجه تسیه سده    61
هنگام سده    62
مراسم سده    62
آیین‌های در پیوند با آتش    64
سه گروه آتش آیینی    65
حضور آتش در آیین های دینی    66
آتش در میان ملت‌های مختلف    67
۱ـ هند    67
۲ـ چین    68
۳ـ یونان و روم باستان    69
آتش در ادبیات فارسی    70
قافیه و ردیف آتش در شعر سیف فرقانی    77
معانی مجازی و کنایی آتش    79
آتش در امثال فارسی    80
جشن سده در شعر و ادب فارسی    82
جشن سده، در شعر فرخی سیستانی    82
نمود آتش در حماسه ایران، شاهنامه فردوسی    85
از دیدگاه بسامد واژگانی؛ اعتقادی؛ آیینی    85
کشف آتش به روایت شاهنامه    85
قبله ساختن آتش به روایت شاهنامه:    86
نیایش آتش به روایت شاهنامه:    86
جشن سده به روایت شاهنامه    86
رهیافت به دیگر آتش‌ها در شاهنامه    87
آتشکده    88
آتشکده در شاهنامه    91
آذَر (ایزد زردشتی)    92
آذَرْ گُشْنَسْپ    94
آذرگشسپ در شاهنامه:    95
آذَرْ بُرْزینْ‌مِهْر    95
آذربرزین در شاهنامه:    97
آذَرْ فَرْنْبَغ    97
آذر فرنبغ در شاهنامه:    98
قهر و آزمون؛ سویه دیگر و متضاد نمادینگی آتش    99
آزمون آتش    99
آزمون آتش در شاهنامه    99
آخشیجان    104
رخش و آذرگشسپ    112
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری و پیشنهادها
۱-۵- نتیجه گیری    115
۲-۵- توصیه و پیشنهادها    117
۳-۵- محدودیّت‎ها    117
فهرست منابع و مآخذ    118

-۱- مقدّمه
انسان بنا به خواصّ ذاتی آتش، در ادوار مختلف تاریخی، ویژگی‌های گوناگونی را برای آن قائل بوده‌است، از جمله، استحاله، تطهیر، نیروی زندگی‌بخش و مولد خورشید، تجدید حیات، قدرت، انرژی ناپیدای هستی، واسطه انتقال پیام‌ها یا فدیه‌ای به آسمان.
آتشی که به صورت شعله ظاهر شده، نماد نیروی معنوی، استعداد و تنویر است و تجلّی الوهیت و جان و دم یا نفَس زندگی است. در پرستشگاه پارسی، آتش به مفهوم کانون مقدّس، جایگاه الوهیت و نور الهی در جان انسان است.
از نگاه برخی از اقوام گذشته، از آن جهت که گاهی آتش به شکل آذرخش در آسمان دیده می‌شود آن را عطیه‌ای آسمانی پنداشته‌اند؛ برخی دیگر آن را به شکل توده سوزان سنگ‌های آسمانی دیده‌اند که از آسمان فرود آمده و برخی هم از طریق آتشفشان‌ها و گازهای شعله‌ور با آن آشنا شده اند.
به هرحال، آتش از عناصری است که از طبیعت به دست آمده و مورد توجه انسان‌ها بوده، در هر برهه از زمان این ارتباط به صورت پیوسته بین انسان و آتش وجود داشته است، این دو از هم جدا نبوده‌اند.
در پیوند با ارزشمندی آتش در دوره‌های پیشین باید گفت: برابر با بنیادهای باورشناسی برآمده از متون اوستا، آتش در درون همه موجودات و در همه عناصر طبیعت نهاده شده است و جوهر هستی به شمار می‌آید. (کوپر، ۱۹۹۱: ۱)

فهرست منابع و مآخذ

۱.    قرآن مجید.
۲.    نهج‌البلاغه.
۳.    انجیل
۴.    اپلی، ارنست، (۱۳۷۱)، رؤیا و تعبیر رؤیا، ترجمه دل‌آرا قهرمان، تهران: فردوس.
۵.    افراسیاب پور، علی اکبر، ۱۳۸۹، عرفان و اسطوره شناسی مرگ، ادیان و عرفان، زمستان ۱۳۸۹؛ ۷ (۲۶):۱۳-۲۹.
۶.    اوشیدری، جهانگیر، (۱۳۷۱)، دانشنامه مزدیسنا، تهران: نشر مرکز.
۷.    باشلار، گاستون،‌ (1364)، روانکاوی آتش، ترجمه جلال ستاری، تهران: توس.
۸.    بجنوردی، کاظم (زیر نظر)، ۱۳۸۷، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: بنیاد دایره‌المعارف اسلامی.
۹.    بهار، مهرداد، (۱۳۷۳)، جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران: فکر روز.
۱۰.    خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل، (۱۳۳۸)، دیوان، تصحیح ضیاء الدین سجادی، تهران: زوار.
۱۱.    دادگی، فرنبغ. ( ۱۳۶۹ ). بندهش . ترجمه مهرداد بهار. تهران: توس.
۱۲.    دهخدا، علی اکبر، ۱۳۷۵، لغت نامه، تهران، مؤسسه لغت نامه.
۱۳.    رضی، هاشم، ۱۳۸۱، دانشنامه ایران باستان، عصر اوستایی تا پایان دوران ساسانی، تهران: ناشر: سخن
۱۴.    رضی، هاشم، ۱۳۸۴، پژوهشی در گاه شماری و جشن های ایران باستان، تهران: ناشر: بهجت.
۱۵.    رنجبر، مریم السادات، (۱۳۷۴)، فرهنگ فروزانفر: شامل اصطلاحات عرفان، کلام، طب، نجوم، فقه، موسیق ی و… (گردآوری براساس نوشته های گوناگون بدیع الزّمان فروزانفر)، اصفهان: نشر پرسش .
۱۶.    رودکی، جعفربن محمد، ۱۳۸۷، گزیده اشعار، ، ناشر تهران: فردوس.
۱۷.    زردشت، (۲۵۳۶)، اوستا، گزارش ابراهیم پورداوود، به کوشش دکتر بهرام فره‌وشی، تهران: دانشگاه تهران، ج: ۸.
۱۸.    ستاری، جلال، (۱۳۷۲)، رمزپردازی آتش، تهران: نشر مرکز.
۱۹.    سعدی، مصلح بن عبداله، ۱۳۸۷، کلیات سعدی، محمدعلی فروغی (مصحح)، ناشر تهران: تلاش.
۲۰.    سیف فرقانی، بوالمحامد محمد، ۱۳۸۲، دیوان، تهران: امیرکبیر.
۲۱.    صرفی، محمدرضا، ۱۳۷۹، آزمون آتش، ادب و زبان (نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی کرمان) (پیاپی ۷): ۳۱-۵۷.
۲۲.    عفیفی، رحیم، (۱۳۷۴)، اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌ها پهلوی، تهران: توس.
۲۳.    عنصری، ۱۳۹۰، برگزیده اشعار استاد عنصری بلخی، ناشر تهران: امیرکبیر.
۲۴.    فرخی سیستانی، علی بن جولوغ، ۱۳۹۰، سخن گستر سیستان: گزیده اشعار فرخی سیستانی، سیدمحمد دبیرسیاقی (به اهتمام) ناشر تهران: سخن.
۲۵.    فردوسی، ابوالقاسم. (۱۳۸۵). شاهنامه (از روی چاپ مسکو). به کوشش سعید حمیدیان. ۴ مجلّد ( ۹ج). تهران: نشر قطره، چاپ هشتم.
۲۶.    کارنوی، جی (۱۳۹۰)، اساطیر ایرانی، ترجمه احمد طباطبایی، نشر مرکز، تهران
۲۷.    کوپر (۱۹۹۱)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، تهران: نشر فرهنگ
۲۸.    کزّازی، میرجلال الدین، ۱۳۸۸، رخش و آذرگشسپ، متن پژوهی ادبی (زبان و ادب پارسی) پاییز ۱۳۸۸؛ ۱۳(۴۱):۴۱-۴۸.
۲۹.    معزی، ۱۳۸۵، دیوان، تهران: توس.
۳۰.    معین، محمد، ۱۳۶۰، فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.
۳۱.    منوچهری دامغانی، ۱۳۸۴، گزیده اشعار منوچهری دامغانی، احمدعلی امامی افشار (گردآورنده)، ناشر تهران: پردیس.
۳۲.    مولوی، جلال الدین، ۱۳۶۳، کلیات شمس، نهران، امیر کبیر.
۳۳.    مولوی، جلال الدین، ۱۳۷۵، مثنوی، تهران، قطره.
۳۴.    ناصرخسرو، ابومعین، ۱۳۷۶، گزیده اشعار، ، ناشر تهران: فردوس.
۳۵.    نظامی، الیاس بن یوسف، ۱۳۷۴، گزیده اشعار، ، ناشر تهران: فردوس.
۳۶.    واحددوست، مهوش، ۱۳۸۴، نمادینگی آتش و بازتاب آن در متون اساطیری و حماسی ایران، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، (ویژه‌نامه زبان و ادبیات فارسی)، دوره بیست و دوم، شماره اول.
۳۷.    یونگ، کارل گوستاو . ( ۱۳۷۳ ). روانشناسی و کیمیاگری، ترجمه پروین فرامرزی . مشهد: آستان قدس رضوی .