بررسی و مطالعه پتانسیل معدنی استان تهران

فصل اول
کلیات
۱-۱-مقدمه
     در راستای سیاست کلی دولت مبنی بر عدم وابستگی سیاسی؛اقتصادی ورهایی از سیاست تک محصولی و جهت رشد و شکوفایی صنایع و بر آورد نیاز اولیه آنها با توجه به وسعت صنایع و گسترش آن در سطح استان تهران و روند رو به رشد آن در سایر مناطق و نیز با نگرش به تنوع حوادث زمین شناسی و رسوبات آن در تهران مصمم شدیم قدمی هر چند کوتاه در این راستا برداشته  و برآن شدیم که در سطح استان تهران پتانسیل یابی مواد معدنی را بررسی نماییم.
ذکر این نکته لازم است که استان تهران با توجه به موقعیت آن از لحاظ مرکزیت کشور ؛ وجود مراکز دانشگاهی وسازمان زمین شناسی و حضور متخصصین زمین شناسی خارجی در سالهای قبل تا حدودی از لحاظ اطلاعات زمین شناسی واطلاعات اولیه در بعضی مناطق غنی می باشد و گزارشهایی نیز در مراکز یاد شده وجود دارد ولی از لحاظ زمین شناسی اقتصادی و بعد شناخت مواد معدنی و با توجه به اولویت ها فعالانه در این راستا قدمی برداشته نشده است۰
با توجه به اینکه استان تهران یک منطقه نسبتا وسیع و با پراکندگی روستاها وجمعیت ها است و همچنین بدلیل وجود سلسله جبال مرتفع البرز در شمال این منطقه که باعث صعب العبور شدن خیلی از نقاط این استان شده و بعلت تنوع رسوبات از لحاظ زمین شناسی و حوادث تکتونیکی اتفاق افتاده؛  مطالعات بصورت مناطق مجزاء در نظر گرفته میشود که بتوانیم نیروی بیشتری در یک منطقه اعمال نمائیم و به همین منظور از مساحت استان که در حدود ۳۰۰۰۰ کیلومتر مربع می باشد قسمت غرب استان یعنی بخشهاو روستاهای کرج-اشتهارد- ساوجبلاغ- هشتگرد با مساحتی که در حدود پنج هزار کیلومترمربع است مورد پی جویی قرار گرفته شده است که ره آورد آن بطور خلاصه بشرح زیر میباشد:
۱-    بررسی وضع زمین شناسی منطقه با توجه به نقشه زمین شناسی با مقیاس۱:۲۵۰۰۰۰ سازمان زمین شناسی و پیاده نمودن تشکیلات زمین شناسی بر روی نقشه ۱:۵۰۰۰۰جهت انجام کارهای بعدی۰
۲-شناسایی و تفکیک لایه های سیلیسی منطقه و انجام آنالیز های لازم جهت تعین عیار آن۰
۳-شناسایی افقهای باریت دار۰
۴-شناسایی لایه های نمک و انجام آنالیزهای مربوطه۰
۵-شناسایی پتانسیلهای جدید گچ و طبقه بندی افقهای گچدار در استان تهران۰
۶-ردگیری پتانسیلهای منگنز و مس۰
۷-شناسایی خاکهای صنعتی و انجام آزمایشات لازم بر روی آنها۰
۸-اقدام به تهیه دفترچه مشخصات بعضی از پتانسیلهای شناسایی شده جدید جهت راه اندازی
در خاتمه امید است با اجرای طرحهای  پتانسیل یابی در سراسر استان تهران ضمن شناسایی مواد جدید ؛ با توجه به اولویتها اقدامات لازم جهت عملیات بعدی بعمل آید تا در آینده مواد معدنی شناسایی شده بتواند جوابگوی کارخانجات و صنایع کشور بوده و گامی مثبت در خود کفایی اقتصادی کشور برداشته شود۰
۱-۲-موقعیت جغرافیائی استان تهران
استان تهران با وسعتی معادل ۳۰۰۵۵ کیلومتر مربع بین عرض شمالی َ۲،۰ ۳۴  تا َ۳، ۰ ۳۶  و َ۲،۰ ۵۰ تا ۵۳ درجه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است که از طرف شمال به استان مازندران از جنوب به استان مرکزی و اصفهان از شرق به استان سمنان و از مغرب به استان زنجان محدود بوده و مرکز شهر تهران می باشد.
شهرستانهای این استان شامل : شهرستانهای تهران بزرگ (شهرستان تهران،‌ ری، شمیرانات) شهرستان قم – شهرستان کرج – شهرستان دماوند – شهرستان ساوجبلاغ – شهرستان شهریار و شهرستان ورامین می باشد.
این استان در دامنه جنوبی سلسله جبال البرز قرار گرفته که دارای ارتفاعات و زمینهای نسبتاً پستی است، مهمترین کوههای استان عبارتند از دماوند که قله آن بیش از ۵۶۷۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد، کوههای طالقان با ارتفاع ۴۱۴۵ متر، امام زاده داود با ارتفاع ۳۳۸۰ متر و توچال که قله آن در حدود ۳۸۷۰ متری از سطح دریا می باشد.
امتداد این کوهها در جهت شمال غربی به جنوب شرقی است که در میان آنها دره های بزرگی نظیر دره کرج – دره جاجرود واقع شده اند در قسمت شمال استان بعلت وجود کوههای مرتفع و گسترش آنها دشتهای وسیعی به چشم نمی خورد ولی در قسمت جنوبی بویژه در جنوب غربی و شرقی استان دشتهای حاصلخیزی – نظیر کرج، ری و ورامین وجود دارد.
۱-۳-شرایط اقلیمی
استان تهران بعلت شرایط خاص جغرافیائی مختلف دارای آب و هوای متفاوتی می باشد که می توان از نظر مطالعه به دو بخش جداگانه تقسیم نمود.
الف) بخش شرقی و جنوبی شامل کوهپایه های البرز تا دماوند و شرق تهران و ورامین و شهر ری، قم.
ب) بخش غربی از کرج تا آبیک
الف) منطقه شرقی خود شامل ۴ نوع آب و هوای مختلف بشرح زیر می باشد:‌
۱-    آب و هوای ارتفاعات فوقانی از نیمه مرطوب تا مرطوب که دارای زمستانهای طولانی و خیلی سرد می باشد متوسط حداکثر درجه حرارت گرمترین ماه سال کمتر از ۰ ۲۰ سانتی گراد و متوسط حداقل درجه حرارت در سردترین ماه سال پائین تر از ۱۵ درجه سانتی گراد زیر صفر است. این منطقه شامل مخروط قله دماوند و قله توچال می گردد و ارتفاع آنها از سطح دریای آزاد بین ۲۱۰۰ تا ۵۶۷۰ متر است مقدار متوسط بارندگی سالیانه مشخص نیست و نزولات آسمانی بصورت برف می باشد.
۲-    آب و هوای نمیه مرطوب یا آلپی با زمستانهای خیلی سرد و نسبتاً طولانی متوسط حداکثر درجه حرارت گرمترین ماه سال ۰ ۲۶ تا ۰ ۳۳ سانتی گراد و متوسط حداقل درجه حرارت سردترین ماه سال ۱۲ درجه سانتی گراد زیر صفر می باشد مقدار بارندگی سالیانه بطور متوسط ۶۰۰-۳۰۰ میلی متر که بیشتر بصورت برف می باشد این منطقه شامل کوهستانهای شرق تهران تا فیروز کوه و تپه ها و فلات های داخلی کوهستان است و ارتفاع آن از سطح دریا بین ۲۹۰۰-۱۱۰۰ متر می باشد.
۳-    آب و هوای خشک با زمستانهای کوتاه و سرد، متوسط حداکثر درجه حرارت گرمترین ماه سال ۳۶ درجه سانتی گراد و متوسط حداقل درجه حرارت سردترین ماه سال حدود ۴ درجه سانتی گراد زیر صفر است و بارندگی سالانه ۳۰۰-۲۰۰ میلی متر است این منطقه شامل منطقه تهران تا گرمسار می باشد که قسمت عمده دشتهای دامنه های آبرفتی را شامل می گردد، ارتفاع تهران از سطح دریا ۱۱۹۱ متر می باشد.
طی بیست سال گذشته متوسط بارندگی تهران ۲۲۶ میلی متر تعداد روزهای یخبندان بطور متوسط ۵۳ روز در سال متوسط رطوبت نسبی در ساعتهای ۵/۵ صبح و ۵/۱۲ ظهر بترتیب ۴۸ و ۳۰ درصد و میزان درجه حرارت تهران طی مدت مذکور بشرح زیر بوده است.
معدل حداکثر ۰ ۷/۲۲، معدل حداقل ۰ ۴/۱۱ ، حداکثر مطلق ۴۳ و حداقل مطلق ۸/۱۴ متوسط حرارت ۱/۱۷ درجه سانتی گراد بوده است.
۴-    آب و هوای خشک با زمستانهای کوتاه و خشک
متوسط حداکثر درجه حرارت گرمترین ماه سال بیش از ۳۰ درجه سانتی گراد و متوسط حداقل درجه حرارت سردترین ماه سال ۳/۱ درجه سانتی گراد زیر صفر است.
بارندگی سالیانه ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلی متر که بیشتر بصورت باران در فصول آخر پائیز و زمستان در اوایل بهار است و بقیه مدت سال خشک است که شامل قسمتهای جنوبی دشت ورامین تا نزدیک گرمسار است.
ب) بخش غربی از کرج تا آبیک
آب و هوای خشک تابستانهای گرم و خشک و زمستانهای نسبتاً سرد می باشد متوسط درجه حرارت تابستان ۵/۳۲ درجه سانتی گراد و ماکزیمم آن ۸/۳۹ درجه سانتی گراد می باشد و حداقل درجه حرارت مطلق در زمستان تا ۲۰ درجه سانتی گراد زیر صفر می باشد، مقدار متوسط باران سالانه در دشت کرج در حدود ۲۰۰ میلی متر است ولی در حوزه رودخانه کرج طبق آمار ۷ ساله موجود متوسط باران سالانه ۵۰ میلی متر گزارش شده است.
۱-۴- زمین شناسی عمومی استان تهران
بطور کلی خصوصیات زمین شناسی ایران به زمین شناسی ساختمانی آن بستگی دارد و همانطور که اشتوکلین در سال ۱۹۶۵ در مقاله اش اشاره نموده است ایران را می توان به چند منطقه که دارای وضع تکنونیکی – تاریخچه ساختمانی و رسوبی متفاوت است تقسیم نمود.
تغییرات و تحولات زمین شناسی ایران مربوط به وضع حوضه های رسوبی شدت و نوع فازهای تکتونیکی و فعالیتهای ماگماتیسم بصورت سنگهای خروجی و نفوذی می باشد از طرف دیگر می توان گفت که ایران یک ناحیه چین خورده است که بین دو سپر قرار دارد. این سپر یکی فلات روسیه در شمال و دیگری سپر عربستان در جنوب می باشد اصولاً ایران را می توان از نقطه نظر ساختمان زمین شناسی به قسمتهای زیر تقسیم نمود.
۱-    دشت خوزستان
۲-    منطقه چین خورده زاگرس
۳-    منطقه رورانده زاگرس
۴-    زون یا منطقه رضائیه، سیرجان
۵-    زون کپه داغ
۶-    زون مشرق ایران و دشت جبال مکران
۷-    البرز
۸-    ایران مرکزی
۹-    بلوک لوت
که با توجه به موقعیت جغرافیائی استان تهران – از زون های ساختمانی یاد شده قسمتهایی از دو زون البرز (شامل البرز مرکزی) و همچنین ایران مرکزی استان تهران را دربرمی گیرد که به همین منظور دو زون ساختمانی زمین شناسی فوق مختصراً شرح داده خواهد شد.
الف) زون البرز
رشته کوههای البرز در شرق و قسمت مرکزی آنتی کلینوریوم ساده ای را در حاشیه شمال ایران مرکزی تشکیل می دهد این رشته کوهها در حاشیه جنوبی خود نه تنها از نقطه نظر ساختمانی بلکه از لحاظ چینه سازی نیز با ایران مرکزی شباهت زیادی دارد در صورتیکه حاشیه شمال آن با دامنه جنوبی اش دارای اختلافات فاحشی است.
سلسله جبال البرز در دامنه جنوبی روراندگی پرشیبی بسمت جنوب و در دامنه شمالی روراندگی پرشیبی بسمت شمال دارد که نتیجه عمل تکنونیکی مهمی محسوب می شود و چین خوردگیها و گسلهای عادی فراوانی در آن ناحیه حائز اهمیت می باشد این پدیده نشانه آن است که امتداد شرقی، غربی البرز امتداد قدیمی و مربوط به پرکامبرین می باشد که چین خوردگیهای بعدی مربوط به فاز آلپین آنرا تحت تأثیر خود قرار داده است. برای مطالعه زمین شناسی ساختمانی البرز تقسیمات زیر را می توان در نظر گرفت.
۱-    دشت ساحلی
۲-    البرز مرکزی که خود این قسمت نیز شامل بخش های شمالی ساحلی، بخش جنوبی، فرورفتگی های بخش جنوبی و آنتی البرز است.
قسمت شمالی استان تهران بخش مرکزی، بخش جنوبی و فرورفتگی بخش قدامی آنتی البرز را دربر می گیرد. بخش مرکزی البرز مرکزی قسمت مهمی از ساختمان سلسله جبال البرز را شامل می شود. تشکیلات پالئوزوئیک این بخش مستقیماً زیر رسوبات لیاس قرار داشته. در ناحیه علم کوه (در غرب جاده کرج – چالوس) بعلت وجود یک باتولیت گرانیتی رسوبات پرکامبرین اندکی دگرگون گردیده است.
رسوبات دوران سوم این بخش بخصوص در جنوب علم کوه توسعه دارد و بیشتر از رسوبات سنگهای آذر – آواری تشکیل شده که در آن سیل ها و دایکهای فراوان وجود دارد.
در قاعده رسوبات میوسن نوعی کنگلومرای قرمز قاعده ای که معرف رخساره ساحلی است بر روی رسوبات اوایل دوران سوم که تحت تأثیر فرسایش زیاد قرار گرفته است بر جای گذاشته شده است این امر آغاز یک سیکل رسوبی را نشان می دهد.
بخش جنوبی :‌ دوران اول و دوم این بخش در جنوب گردنه و تونل کندوان نمایان بوده بطور خلاصه از شمال بجنوب سری طبقات زیر متوالیاً تکرار می شود.
آهکهای کرتاسه بالایی و میانی
آهکهای ژوراسیک بالایی
رست و ماسه همراه با زغال متعلق به دوره لیاس
آهکهای تریاس
تشکیلات آهکی و ماسه پرمو – کربنیفر
سری تخریبی و دولومیتی کامبرین
رسوبات فوق بصورت رورانده روی تشکیلات سوم قرار دارد این روراندگی بخصوص در شمال جاده کرج – آبیک و همچنین در راه کرج – چالوس – شمال میگون و شمال تهران بخوبی مشخص است. رسوبات قاعده ای ائوسن در این بخش اغلب از کنگلومرای و آهک تشکیل شده که بطور منقطع مجاور یک سری ضخیم از لایه های سبز قرار دارد رسوبات اخیر بطور رورانده بر روی کنگلومرای پلیوسن قرار گرفته تمام حجم توچال را در شمال تهران بوجود می آورد.
در شرق تهران قسمتی از رسوبات این بخش در یک تاقدیس پالئوزوئیک که بوسیله رسوبات ژوراسیک پوشیده شده دیده می شود. خط الرأس این کوه که بآن اره کوه می گویند از رسوبات دوره ژوراسیک می باشد. در شمال تهران رسوبات قلوه سنگی پلیوسن که بشدت چین خورده است دیده می شود که جابجا بوسیله رسوبات سبز رورانده پوشیده شده است (شمال قریه کن) اندکی بیشتر بسمت مشرق یعنی در شرق جاجرود مارنهای ژیپس دار قاعده پلیوسن متناوباً در داخل کنگلومرای و سایر رسوبات پلیوسن قرار دارد.
آنتی البرز : در جنوب شرقی تهران برآمدگی دیگری از رسوبات قبل از دوران سوم بصورت تاقدیس وجود دارد که ریویر نام آنتی البرز را به آنها داده است. این برآمدگی شامل ارتفاعات سپاهیه است که در دنبال آن کوه بی بی شهربانو قرار دارد.
ب) زون دیگری که استان تهران را دربرمی گیرد زون ایران مرکزی می باشد این زون یکی از واحدهای اصلی و عمده ای است که بشکل مثلث در مرکز ایران قرار دارد و جزء بزرگترین و پیچیده ترین واحد زمین شناسی بشمار می رود و در این واحد قدیم ترین سنگهای دگرگونی شده از پرکامبرین تا آتشفشانهای فعال و نیمه فعال امروزی وجود دارد.
در واقع این منطقه را می توان محل قدیم ترین قاره ایران محسوب دانست که حوادث زمین شناسی فراوانی بخود دیده است آتشفشانهای این زون عمدتاً به ترسیر تعلق دارد در داخل این زون آتشفشانی توده های نفوذی متعددی بیرون زدگی دارد.
گرچه قسمت واقع شده از ایران مرکزی در منطقه استان تهران در رابطه با مساحت این زون کم می باشد ولی تا حدودی حوادث گذشته شده بر این زون را دارا می باشد پی سنگ ایران مرکزی و پوشش پلاتفرمی آن لااقل از دوران پالئوزوئیک در امتداد گسلهای بزرگ شکسته و با توجه به نبودهای چینه شناسی در بعضی از مناطق آن حرکات قائم مداومی را متحمل شده است که در پیدایش آتشفشان های ترسیر نیز بی تأثیر نبوده است.
از لحاظ چینه شناسی و توده های آذرین بیرون زدگی تشکیلات قدیم زمین شناسی در منطقه استان تهران واقع در زون ایران مرکزی رخنمونی وجود ندارد در منطقه جنوبی استان در نزدیکی راونج بیرون زدگی تشکیلات آهکی اوربیتولین و رودیست دار کرتاسه دیده می شود و در شرق گسل شمال جنوبی بیدهند توفهای سبز رنگ ائوسن را داریم که همراه با ماسه سنگ، شیل، رس و آهک و همراه گچ های مارنی است.
در ائوسن سنگها بخصوص در حوضه جنوبی استان و اطراف ساوه و قم شامل سنگهای آتشفشانی آندزیتی است که گاه در بین آنها لایه های آهکی دیده می شود و در بعضی نقاط این آهکها حاوی فسیل نومولیت، گاستروپودا و خارداران می باشد بعنوان مثال این پدیده را می توان در ۸۰ کیلومتری تهران به قم در سمت چپ جاده در توده های آندزیتی مشاهده نمود، همچنین در نقاط دیگر چون جنوب شوراب و مغرب کهک وجود ائوسن بالایی همراه با مرجان و خارپوستان و دو کفه ایها مشخص می گردد.
تشکیلات ائوسن، الیگوسن آغازی در منطقه جنوبی استان شامل تشکیلات قرمز زیرین است که زیر تشکیلات دریایی قم در حوضه رسوبی قم قرار دارد که لیتولوژی آن شامل شیلهای سیلتی قرمز و سبز رنگ، مارن های ژیپس دار ماسه سنگهای قرمز قهوه ای ژیپس دار، جریانهای ولکانیکی و مواد پیروکلاستیک این مجموعه در ناحیه جنوبی حوضه قم روی یک کنگلومرای قاعده ای فسیل دار که سن ائوسن میانی تا بالایی است قرار دارد ضخامت این تشکیلات در مقطع تیپ که توسط Forder  مورد مطالعه قرار گرفته حداکثر ۱۵۰۰ متر می باشد، سن این تشکیلات تا الیگوسن آغازی تعیین می گردد، تشکیلات قرمز زیرین با تشکیلات قم در بعضی نقاط بصورت چینه بندی بین انگشتی مشاهده می شود که بعد از این تشکیلات قم را داریم با سن الیگوسن میوسن که نام این تشکیلات به مناسبت شهر قم انتخاب شده است و به مجموعه رسوبات دریایی حوضه قم اطلاق می شود و ناحیه مورد بررسی تپه های اطراف قم می باشد که از جمله می توان نواحی دوچاه، دو برادر، نرداغی، خورآباد و شوراب را نام برد ضخامت این تشکیلات در حدود ۱۲۰۰ متر می باشد و شامل ۹ بخش (member)  می باشد که در قاعده شامل سنگ آهک قاعده ای قهوه رنگ است و سری های این تشکیلات بطور متناوب عمدتاً شامل شیل، مارن، ماسه سنگ ژیپس فسیل های آهکی و مارن های سبز رنگ همراه با آنترکالاسیونهای آهک رسی و در افق بالایی شامل آهکهای ریفی زرد مایل به سفید می باشد.
بعد از تشکیلات قم در دوره میوسن،‌ پلیوسن تشکیلات قرمز بالایی را داریم که در تپه های دشت قم توسط زمین شناسان شرکت ملی نفت ایران مطالعه و بخشهای زیر در این تشکیلات مشخص شده است.
بخش M1  که شامل ماسه سنگهای ژیپس دار قرمز تیره رنگ ، شیل و سیلتستون است.
بخش M2  عمدتاً‌ شامل ماسه سنگهای حفره دار می باشد.
بخش M3  شامل سیلستون و مارنهای زرد ژیپس دار که دارای انترکالاسیونهایی از ماسه سنگهای آهکی است.
بعد از این تشکیلات به کنگلومرای پلیوسن می رسیم که بطور دگر شیب تشکیلات قرمز بالایی را می پوشاند و معادل کنگلومرای بختیاری در شمال مسجد سلیمان و کنگلومرای هزار دره در جنوب البرز است.
این کنگلومرای در حوضه ایران مرکزی بخصوص اطراف قم توسعه دارد عناصر متشکه اش قلوه سنگهای تشکیلات قم،‌ ماسه سنگهای خاکستری،‌ سنگهای آتشفشانی و آهکهای تیره رنگ دوران اول و دوم می باشند که نماینده کنگلومرای پلی ژنتیک است سیمان این کنگلومرای از ماسه بسیار ریز و قطر عناصر متشکله آن از ۲ تا ۳ سانتی متر تغییر می کند.
۱-۵-رودخانه های مهم منطقه
رودخانه های مهم استان تهران عبارتند از: رود کرج؛جاجرود؛رود شور(ابهررود)؛رودلار؛ طالقان رود که مختصری از مشخصات هر یک در ذیل از نظر میگذرد:
۱-    رود کرج : پرآب ترین رود دامنه جنوبی البرز است که در ۴۰ کیلومتری غرب تهران از کانون آبگیر خرسنگ کوه سرچشمه میگیرد ؛ طول رود کرج حدود ۲۲۰ کیلومتر (۹۰ کیلومتر از سرچشمه تا کرج و ۱۳۰ کیلومتر از کرج تا مسیله) و دبی متوسط آن ۱۷ متر مکعب در ثانیه میباشد که این مقدار در تابستان و پائیز کمتر و در زمستان و اوایل بهار بیشتر میشود و متوسط مجموع آب سالیانه این رود بالغ بر ۴۵۰ میلیون متر مکعب میباشد۰
۲-    رود جاجرود: این رود خانه از کوههای کلون بسته که جزء ارتفاعات خرسنگ کوه است سرچشمه میگیرد و پس از عبور این رودخانه از فشم شعبه میگون نیز به آن می پیوندد و در اوشان شعبه دیگری بنام آهار به آن اضافه میشود ؛پس از ورود جاجرود به جلگه ورامین در جهت جنوبی به سیر خود ادامه میدهد ودر ۲ کیلومتری جنوب شرقی(سالاریه)با بده متوسط ۶/۵ متر مکعب در ثانیه به رود کرج ملحق میشود۰
۳-    حبله رود :این رود خانه که بنام فیروزکوه از کوههای فیروزکوه و سوادکوه و کوههای شهمیرزاد سرچشمه میگیرد ؛ ابتدا مهمترین شعبه خود که بنام نمرود معروف است دریافت کرده وپس از دریافت شعبه دیگری بنام هویر از کوهستان خارج شده با نام حبله رود به دشت گرمسار وارد شده و سر انجام به مسیله میریزد۰
۴-    رود شور (ابهر رود )؛ سرچشمه ی این رود از کوهای سلطانیه است که پس از مشروب ساختن دشتهای ابهر قزوین در استان زنجان ؛ از جنوب دشت ساو جبلاغ وارد استان تهران شده و سرانجام به رودخانه ی کرج میریزد- این رود خانه با آنکه آبهای فراوانی را در مناطق مختلف دریافت می کند با این حال به سبب شوری بیش از حد قابل استفاده برای کشاورزی نیست ؛ بیشتر آب رودخانه شور ازمازاد آب ابهر- رود تامین می شود. این رودخانه با آب فراوان و دره های عمیق در جنوب استان آبهای اضافی رودخانه های فرقان و خشکه رود را نیز دریافت داشته در میان زمینهای شور و وسیعی که در جنوب ورامین می باشد جریان یافته به دریاچه نمک (مسیله) می ریزد .
۵-    رود لار : این رودخانه در شمال شرقی استان تهران از ارتفاعات مکون بسته سرچشمه گرفته در جهت شرق بموازات این ارتفاعات جریان می یابد . رود لار پس از دریافت مهمترین شعبه خود یعنی دلیچای که داز کوهای چیکرو سرچشمه می گیرد و پس از گذشتن از پلور بنام هر از در جهت شمال شرقی جریان یافته از استان تهران خار ج می گردد . در سالهای اخیر برای تامین آب شهر تهران و تهیه آب جهت روستاهای شرق سدی در روی این رودخانه بسته شد .
۶-    طالقان رود ؛ این رودخانه از کوههای کندوان و کهار بزرگ سر چشمه می گیرد ؛شعبات علی زان و خسبان که از کوههای تخت سلیمان سرچشمه می گیرد به آن می ریزد و سپس در طالقان به سمت مغرب جریان می یابد و در استان زنجان پس از اتصال به الموت رود این رودخانه شاهرود نامیده می شود .
فصل دوم
زمین شناسی و زمینساخت
 استان تهران
۲-۱- کلیات
منطقه تهران از دیدگاه زمین شناسی تقریباً در مرز دوزون زمینساختی مهم قرار دارد. تصور می شود که لبه شمالی صفحه ایران مرکزی تا شمال محدوده منطقه به اصطلاح تهران ادامه داشته و با صفحه توران برخورد کرده است. شرایط رسوبگذاری حاکم بر ناحیه از پالئوزوئیک تا زمان حاضر عموماً از نوع فلات قاره یا محیط های خشکی بوده و امکان رسوب و تشکیل افق های سنگی و سازندهای مختلفی را فراهم نموده است. با اعمال نیروهای زمینساختی حاصل از فشرده شدن پوسته زمین در این ناحیه ساختارهای رسوبی (بخصوص نهشته های مزوزوئیک و سنوزوئیک) ناهماهنگی های زمینساختی موجود را باعث شده اند و بالاخره تشدید فعالیت های زمینساختی علاوه بر ایجاد ساختمان های چین خورده، سبب شکستگی های بزرگ در قشر رسوبی فوق الذکر و همچنین در پی سنگ نموده است که این روند هنوز هم ادامه دارد. شکستگی های حاصل که گسل های منطقه را تشکیل می دهند در ارتباط با فعالیت و جابجائی های احتمالی آینده، نقش انکار ناپذیری در ایجاد زمینلرزه های منطقه را داشته و دارند.
۲-۲- چینه شناسی منطقه
چینه شناسی رخنمون های افق های رسوبی و آذرین نشان می دهند که بعد از پروتروزوئیک انتهائی و پالئوزوئیک تحتانی شرایط تشکیل سنگ های رسوبی در ابعاد وسیع و جریان گدازه های آتشفشانی بطور محدود در منطقه فراهم بوده و جز در موارد نادر و زمان های محدود شرایط ایجاد افق های رسوبی و آذرین بطور مستمر در منطقه ادامه داشته است. تنوع افق های رسوبی و آذرین در جهات افقی و قائم زیاد بوده و تغییرات رخساره ای و فسیل شناسی نیز در آنها قابل توجه است. در چارچوب این نوشتار تنها سازندهای گسترده در منطقه به اختصار معرفی شده و ضمن اشاره به خصوصیات سنگ شناسی آنها به مقاومت و عکس العمل آنها در مقابل نیروهای زمینساختی توجه می شود. گرچه بعضی سازندهای مورد نظر در این منطقه رخنمون ندارند ولی با توجه به گزارش های سازمان زمین شناسی کشور، شرکت ملی نفت و نیز دیگر گزارش های منتشر نشده روی آنها تکیّه می شود. سازندهای مورد نظر از قدیم به جدید به اختصار عبارتند از:
سازند کهر که قدیمی ترین سازند شناخته شده منطقه است و سن آنرا با توجه به فسیل های یافت شده جدید در آن به پالئوزوئیک نسبت می دهند (۲۲۵ تا ۵۶۰ میلیون سال).
سازند با یندر، سازند سلطانیه، سازند باروت، سازند زایگون،‌ سازند لالون، سازند میلا، سازند جیرود، سازند مبارک، سازند دورود، سازند روته، سازند الیکا، سازند شمشک، سازند دلیجای، سازند لار، سازند تیزکوه، رسوبات تخریبی قرمز، سازند فجن، رسوبات تبخیری ائوسن، سازند زیارت، ولکانیک های ائوسن، سازند کرج یا توف های سبز (در کوههای شمال تهران و سایر نقاط قابل مشاهده اند)، سازند کند، سازند قرمز تحتانی، سازند قم (در جنوب تهران ضخامت آن فوق العاده کم است)، سازند قرمز بالائی، سازند هزار درّه (از فرسایش ارتفاعات البرز در دامنه جنوبی آن روی دشت تهران و بخش های جنوبی تر نهشته شده و ضخامت آن حدود یکهزار متر است)، و بالاخره رسوبات تهران که در زیر به شرح آنها پرداخته می شود:
در محدوده تهران روی رسوبات هزار درّه مجموعه ای از نهشته های تخریبی جوان تر قرار گرفته است که مربوط به دوران چهارم بوده و از تخریب ارتفاعات جنوبی البرز و یا سازند هزار درّه تشکیل شده و بطور دگرشیب روی هزار درّه قرار می گیرند. این سازند به دلیل قرار گرفتن در زیر بزرگترین شهر کشور (تهران) مورد توجه خاص زمین شناسان قرار گرفته و افراد متعدّد مطالعات و تقسیم بندی هائی روی آن انجام داده اند که نیازی به ذکر همه آنها نیست. در مهم ترین تقسیم‌بندی ها، آنرا به سازندهای C , B , A و D  تفکیک کرده اند که A  هزار درّه را شامل می شود و B  کنگلومرای ناهمگنی است که روی آن قرار گرفته و در بخش های جنوبی به سیلت و رس تبدیل شده و سازند کهریزک نامیده می شود.
سازند C  شامل آبرفت های جوان مخروط افکنه است که از پای ارتفاعات به صورت شیبدار تا جنوب شهر گسترش و ادامه داشته و به تدریج دانه ریز می شود و سازند D  رسوبات جوان رودخانه ای و سیلابی است که در بستر رودخانه ها و مسیل های تهران و مخروط افکنه های آنها نهشته شده است.
نکته مهم در اینجا وجود تناوب نسبی در لایه های شکل پذیر و نرم و نیز در لایه های سخت می باشد که اصولاً چگونگی شکل گیری زمینساخت و بوجود آوردن ساختمان های زمین شناسی را کنترل می کنند. برای نمونه سازندهای زایگون، ششمک،  رسوبات تبخیری ائوسن و سازند قرمز تحتانی از بهترین افق های شکل پذیر بوده و سازندهای کهر، جیرود، دلیچای و قرمز بالائی از شکل پذیری نسبی برخوردارند. بقیه سازندها گرچه همگی تقریباً سخت و شکننده هستند ولی لایه بندی های موجود در آنها حتی در گدازه های آذرین متعلق به ولکانیک های ائوسن، امکان لغزش و جابجائی را در بین لایه های آنها مشخص ساخته و شرایط چین خوردگی های ساختمانی را کاملاً فراهم می کند و بدون تردید تناوب لایه های شکل پذیر و لایه های سخت در بعضی ساختمان های طاقدیسی منظم و فاقد شکستگی اساسی را ایجاد کرده است،‌ در صورتی که در مناطقی به علت تغییرات چینه شناسی، لایه های شکل پذیر کمتر بوده و شکستگی ها و گسل های بزرگ فراوان هستند.
۲-۳- دیرین جغرافیای منطقه با توجه به زمینساخت گذشته
دیرین جغرافیای منطقه دارای نشیب و فرازهای متعدّدی بوده که شرح آن در حجم این نوشتار نمی گنجد. گسترش یکنواخت بعضی سازندها گویای محیط رسوبگذاری دریائی کم عمق و فلات قاره ای می باشد و عدم تغییرات چینه شناسی قابل توجه در آنها نشانه آرامش زمینساختی (تکتونیکی) منطقه بوده است. از طرف دیگر نبود چینه شناسی در اواخر اردویسین و سیلورین و اوایل دونین و فرسایش کامل یا نسبی بخش هائی از سازند میلا در قسمت های مختلف نشان دهنده فعالیّت زمینساختی و کوهزائی منطقه است که پستی بلندی هائی را بوجود آورده و باعث خروج مواد آذرین در دونین از نقاط ضعیف پوسته به سطح زمین شده است. در اواخر تریاس اما بالا آمدگی کلّی در ناحیه با نفوذ توده گرانیتی و خروج سنگ های آذرین شکل جدیدی به منطقه داده و رسوبات مردابی سازند شمشک بطور وسیع در ناحیه نهشته شده است. در اواخر کرتاسه و مزوزوئیک کوهزائی قابل توجهی رخ می دهد، عقب نشینی دریا انجام گرفته و فعالیت های آتشفشانی ائوسن شروع شده که بطور وسیعی اغلب قسمت های ناحیه را بصورت گدازه های خروجی در خشکی و دریا و خاکسترهای آتشفشانی (توف های سبز) می پوشاند که ضخامت زیادی را تشکیل می دهند. احتمالاً خروج گدازه های آتشفشانی نتیجه نیروهای کششی و گسستگی های موجود در ناحیه بوده است (؟). پس از ولکانسیم ائوسن رسوبگذاری قرمز تحتانی و آهک ها و مارن های قم شروع شده و در اواخر میوسن شروع به چین خوردگی نموده است. در این زمان دریا عقب نشینی می کند و رسوبات تخریبی نظیر رس و ماسه سنگ و کنگلومرا و یا تبخیری مانند گچ و نمک نهشته می شود و سازند قرمز بالائی را تشکیل می دهد.
با تشدید کوهزائی و رشد ارتفاعات، فرسایش و تخریب نیز شدیدتر شده و دریا به کلی از منطقه عقب می نشیند و سازند هزار درّه در پای ارتفاعات به سرعت نهشته می شود. افزایش فعّالیت های زمینساختی و ادامه عمل نیروهای فشاری وارده، طاقدیس های قبلی را فشرده تر کرده و گسل های بزرگی را ایجاد می کند و رسوبات هزار درّه را نیز به حالت چین خورده در می آورد. فعالیت های جدید گسل ها و تغییرات شکل رسوبات جوان منطقه حتّی در مقیاس های کوچک شاهد مستدلی است که فعالیت نیروهای زمینساختی هم چنان ادامه دارد و منطقه شاهد تغییرات قابل توجهی در آینده خواهد بود.

۲-۴- زمین شناسی تهران
تهران و محدوده آن از نظر ژئو مرفولوژی از سه بخش نسبتاً متمایز از هم تشکیل شده که از شرایط زمین شناسی و زمینساختی و نیز چینه شناسی حاکم بر منطقه متأثر هستند.
۲-۴-۱- بخش ارتفاعات شمالی
شامل رشته کوههای البرز و نیز ارتفاعات توچال است. این بخش از زمینساخت جوان و فعالی برخوردار است و سازند کرج (توف های سبز) متعلق به ائوسن سنگ های عمده آنرا در ارتفاعات توچال تشکیل می دهند. از نظر ساختمانی مجموعه توچال از دو طاقدیس بزرگ و سه ناودیس تشکیل یافته است. قله توچال تقریباً بر روی ناودیس بزرگ شمال شرقی ارتفاعات قرار گرفته است و امتداد ناودیس فوق قرار گرفته و محور طاقدیس از دره دار آباد شروع و بعد از عبور از منطقه اوسون و دره که و امامزاده داود به سمت شمال غرب و قله سیاه سنگ پیش می رود. یال جنوبی این طاقدیس که در محدوده شمیران واقع می شود توسط گسل بزرگ شمال تهران از آن جدا شده و در اعماق بجا مانده است و در درّه سولقان قرار گرفته که طاقدیس شمالی – جنوبی سنگان آنرا از ناودیس ارنگه در غرب جدا می کند. این بخش در قسمت جنوبی بوسیله گسل شمال تهران روی افق های جوان تر رانده شده است و در بخش شمالی در درّه لشکرک، میگون، شهرستانک بوسیله گسل مشاء – فشم زیر نهشته های مربوطه به پالئوزوئیک و مزوزوئیک قرار می گیرد.
۲-۴-۲- بخش کوهستانی شرق تهران
این بخش از طاقدیس و ناودیس هائی کوچک و بزرگ پراکنده تشکیل شده و سازندهای تشکیل دهنده آنها متنوع، از پالئوزوئیک تا عهد حاضر تغییر می کند. این بخش به وسیله گسل های بزرگ مشاء – فشم و نیز شمال تهران از بخش ارتفاعات شمالی جدا می شود. قدیمی ترین لایه های رخنمون یافته در این منطقه متعلق به پالئوزوئیک تحتانی و پرکامبرین فوقانی است که در هسته طاقدیسی عین ورزان در شمال شهرستان دماوند رخنمون یافته است. در کوههای بی بی شهربانو و قسمت جنوبی آن و همچنین محدوده سد لتیان در مسیر درّه جاجرود نیز بعضی از افق های پالئوزوئیک بصورت زمینساختی در سطح زمین نمایان شده اند. ساختمان های زمین شناسی در این منطقه از طاقدیس ها و ناودیس هائی با امتداد شمال غرب – جنوب شرق تشکیل یافته و به وسیله گسل هائی با امتداد فوق جابجائی های کوچک و بزرگی را تحمل کرده اند.
۲-۴-۳- بخش دشت و ارتفاعات پست جنوب و جنوب شرق
این قسمت شامل محدوده شهر تهران، ری، کهریزک، رباط کریم، ورامین، گرمسار و ایوانکی می شود و عموماً از رسوبات دوران چهارم پوشیده شده و ارتفاعات پست موجود تپه های عباس آباد، تپه های جنوب دور سون آباد، اراده کوه و نیز مره کوه و کوه سرخ طاقدیس های کوچکی هستند که نهشته های قدیمی تری گاهی تا ائوسن در آنها رخنمون یافته است. امتداد طاقدیس های فوق شرقی – غربی یا شمال غرب- جنوب شرق است. سازندهای رخنمون یافته در این طاقدیس ها متعلق به ولکانیک های ائوسن، سازند قم، سازند قرمز فوقانی، مارن های میوسن، سازند هزار دره، سازند کهریزک و نهشته های عهد حاضر تهران هستند. در جنوب شرق ایوانکی و شمال و شمال غرب و نیز غرب گرمسار گنبد نمکی بزرگی به سطح زمین راه یافته و در منطقه گسترده شده است که از سازند قرمز ائوسن سرچشمه گرفته و به صورت نفوذی به سطح زمین را یافته است.
گسل های قابل توجه ولی کوچکی در این محدوده قابل مشاهده اند که عمدتاً سازندهای قدیمی منطقه و ندرتاً‌ رسوبات خیلی جوان و عهد حاضر را جابجا کرده اند. این گسل ها دارای امتدادهای تقریبی شمال غرب – جنوب شرق بوده و از نوع رورانده یا برشی هستند نظیر گسل پیشوا، گسل کهریزک و گسل اراده کوه.

۲-۵- زمنیساخت منطقه
چنانچه اشاره شد حرکت صفحه ایران مرکزی به سمت شمال و حرکت (ایستادگی) صفحه توران در سمت مخالف آن، در جهت کوتاه شدگی پوسته زمین از میوسن (۱۰ تا ۲۰ میلیون سال قبل) شروع شد و تا به امروز ادامه دارد. فعالیّت های لرزه ای مداوم در منطقه و زمینلرزه های بزرگ چند دهه گذشته (برای نمونه زمینلرزه سال ۱۹۵۷، سنگچال در فاصله حدود ۱۳۰ کیلومتری شمال شرق تهران، زمینلرزه بوئین زهرا در سال ۱۹۶۲ در فاصله ۱۳۵ کیلومتری غرب تهران،‌ زمینلرزه سال ۱۹۹۰ میلادی در فاصله ۱۸۰ کیلومتری شمال غرب تهران هر سه واقعه با بزرگی بیش از ۷ درجه و شدت متجاوز از ۹ درجه مرکالی و از دیدگاه تاریخی وقوع بیش از ۴۰ زمینلرزه مخرّب تا سال ۱۹۰۰ میلادی در البرز مرکزی همگی مؤید زمینساخت فعّال منطقه می باشند.
آنچه در بخش آذرین و دگرگونی پی سنگ در راستای شکل گیری این تراکم و فشردگی اتفاق می افتد به طور دقیق معلوم نیست زیرا که شواهد سطحی (سطح الارضی) کافی در این مورد قابل رویت نبوده و اطلاعات ژئوفیزیکی نیز ناچیز (حتی نادر) است. ضخامت بیش از ۲۰ کیلومتر نهشته های پالئوزوئیک تا عهد حاضر که در اثر تراکم و چین خوردگی افزایش ضخامت داده و احتمالاً تا ۳۰ کیلومتر می رسند به علت سستی و عدم سختی کافی توانائی همراهی با کلیه حرکات پی سنگ را نداشته و در بخش هائی که از نظر سنگ شناسی امکان گسستگی ساختمانی وجود دارد از پی سنگ و یا از همدیگر جدا شده با تشکیل طاقدیس ها و ناودیس ها به صورت چین خورده در آمده اند. با افزایش نیروهای زمینساختی و به علت فقدان شکل پذیری کافی در مجموعه پوشش رسوبی، برای تقلیل فاصله، گسل های رورانده شروع به فعالیت نموده و طاقدیس های متراکم منطقه روی هم رانده می شوند و با افزایش ارتفاع منطقه و تقلیل ابعاد افقی نیروهای فشاری وارده را آزاد می کنند. سازو کار فوق در کوههای البرز کاملاً صادق بوده و ارتفاعات البرز از مجموعه ای از ساختمان های طاقدیسی تشکیل یافته اند که در ناحیه شمال تهران که امتداد تقریباً شرقی – غربی داشته و با چندین گسل رورانده با امتداد شرقی – غربی از هم جدا می شوند. شیب صفحه های گسلی در قسمت جنوبی ارتفاعات به سمت شمال و در قسمت شمال البرز (از دید دریای خزر) به سمت جنوب می باشد و بطور ساده می توان ادعا کرد که ارتفاعات البرز نسبت به سواحل خزر و دشت شمال ایران مرکزی علاوه بر چین خوردگی به صورت هورست های (Horst  نوعی برآمدگی لغتی است آلمانی) بزرگی به سمت بالا و روی هم لغزیده و با کوتاه شدگی قشر رسوبی فانروزوئیک شرایط رهائی نیروهای فشاری حاصل از حرکت صفحه ایران مرکزی و صفحه توران را فراهم کرده است. مهم ترین این گسل ها در بخش جنوبی البرز (واقع در شمال شهر تهران) گسل مشاء – فشم و گسل شمال تهران می باشند.
آنچه که در قسمت جنوبی ارتفاعات البرز در ناحیه تهران مشاهده می شود نسبت به البرز اختلاف قابل توجهی دارد. تغییرات چینه شناسی حاکم بر منطقه اختلاف مشخصی با البرز داشته و وجود رخساره های تبخیری با نهشته های نمک در مقادیر وسیع نوع چین خوردگی و فعالیت زمینساختی را تغییر داده است. تصور می شود که نهشته های قبل از ائوسن در کوهزائی بعد از میوسن نقش چندانی نداشته و یا با تغییر کم بوده است و فعالیت زمینساختی این منطقه در رسوبات جوانتر از ائوسن عمل نموده و با توجه به سطوح گسستگی ساختمانی که به وسیله افق های نمک ائوسن و الیگوسن و یا میوسن ایجاد شده است طاقدیس هائی با ابعاد مختلف در بالاتر از این سطوح شکل گرفته اند که طاقدیس های پیشوا و مره کوه را از آن جمله می توان نام برد. مقاطع ساختمانی تهیه شده از طاقدیس های این منطقه نشان می دهند که چین خوردگی های این ناحیه در افق های قدیمی تر از ائوسن و پالئوسن از شکل ساختمانی ظاهر شده در سطح زمین تبعیّت نمی کنند. این مجموعه که با سیستم چین خوردگی موازی، چین خورده است دارای یک سطح گسلی بزرگ مدفون در حدّ فاصل رسوبات ائوسن و افق های تحتانی در ناودیس ها بوده که فقط جریان حرکات خزش خفیف از خود نشان می دهند. محدوده محور طاقدیس ها که نقاط ضعیف قشر رسوبی فوق می باشند با اعمال فشارهای بیشتر در جهت کوتاه شدن قشر رسوبی جوان تر از ائوسن شکسته شده و گسل های واقع در دامنه های جنوبی یا شمالی طاقدیس های فوق الذکر و سایر طاقدیس های محدوده از این نوع هستند (نظیر گسل پیشوا، گسل آراد و چند گسل دیگر).
طاقدیس های کوچک واقع در محدوده شهر تهران مانند طاقدیس عباس آباد منحصراً در نهشته های خیلی جوان و سطحی سازند هزاردرّه اتفاق افتاده و با قشرهای عمیق تر ارتباط اساسی ندارند. این طاقدیس ها که ارتفاعات و تپه های سعادت آباد، محمودیه، امانیه، قیطریه و عباس آباد و بخش هائی از آنها را شامل می شوند در اثر فشارهای زمینساختی وارده از ارتفاعات شمال تهران بوجود آمده اند و شکستگی های حاصل از آنها نیز به صورت گسل های کوچک و بزرگ بوده که دارای طول و عمق زیاد نیستند (از طول حدود ۱۰ تا ۱۵ کیلومتر و عمق چند کیلومتر تجاوز نمی کنند).
بخش شرقی شهر تهران، شامل کوههای بی بی شهربانو و کوههای سپاهیه، از شرایط مشابه ارتفاعات البرز برخوردار است که با مقیاس خیلی کوچکتر و با تغییراتی در سطح زمین ظاهر شده اند و ارتباط لایه های موجود در این مناطق با بخش های شمالی و جنوبی اغلب گسلی است  …

منابع و مراجع:
۱-زمین شناسی ایران، دکتر درویش زاده.
۲-چینه شناسی ایران ، دکتر خسروانی.
۳-مواد معدنی و کاربرد ، دکتر نظریان.
۴-آمارنامه استان تهران، سازمان برنامه و بودجه.
۵-مبانی زمین شناسی اقتصادی ،دکتر یعقوب پور.
۶-گزارش شماره ۵۶ سازمان زمین شناسی ، دکتر بربریان و همکاران.
۷-طرح پتانسیل یابی مواد معدنی تهران ،وزارت معادن و فلزات.