بررسی فرش دستبافت ایران و مزیت های نسبی در تولید و صادرات آن

چکیده :
        نقش و اهمیت موضوع مزیت نسبی در طراحی سیاست های تجاری کشورها و گزینش روندهای مناسب تولید و صادرات کالا ، امری انکارناپذیر است ؛ بطوریکه در حال حاضر بخش عمده ای از مباحثات و مذاکرات بین المللی در زمینه تجارت ، به ارائه راهکارهایی جهت رفع نواقص بازارها و هدایت بازارها به سمت وسوی بهره‌مندی از مزیت نسبی اختصاص یافته است . در این میان عوامل مختلفی در هر یک از مراحل تولید ، صادرات و تقاضای کالا ، مزیت نسبی یک کشور را متأثر می‌سازند و این امر موجب ایجاد تغییر در جایگاه کشورها به لحاظ برخورداری از مزیت نسبی در عرصه بین المللی شده است . این امر ما را بر آن می دارد که نسبت به بررسی مزیت نسبی کالاهای تولیدی – صادراتی در کشور اقدام نمائیم .
       هنر-صنعت فرش دستباف از جمله صنایعی است که طی سالهای اخیر شاهد نوسانات شدید در روند تولید و صادرات آن بوده ایم . بر همین اساس تحقیق حاضر سعی دارد ضمن معرفی شاخص های مختلف تعیین مزیت نسبی ، به اندازه گیری مزیت نسبی کشور در زمینه تولید و صدور فرش دستباف و ارزیابی نقش عوامل مؤثر بر آن بپردازیم . به این منظور ، شاخص مزیت نسبی آشکار شده (RCA) جهت محاسبه مزیت نسبی کشور در صادرات فرش دستباف ، شاخص هزینه منابع داخلی (DRC) جهت محاسبه مزیت نسبی کشور در تولید فرش دستباف و کشش قیمتی تابع تقاضای جهانی فرش دستباف ایران به منظور محاسبه مزیت نسبی رقابتی کشور مطمح نظر قرار گرفته اند .
       نتایج حاصل از محاسبه شاخص RCA حاکی از آن است که ایران طی سالهای مورد بررسی دارای مزیت نسبی در زمینه صادرات فرش دستباف بوده است (RCA>1) . البته تخمین تابع روند تغییرات شاخص RCA نشان دهنده نوسانات شدید وضعیت مزیت نسبی کشور در زمینه صادرات این کالا می باشد . تخمین کشش قیمتی تابع تقاضای جهانی فرش دستباف ایران ، نمایانگر چسبندگی شدید مقدار تقاضای فرش ایران با قیمت فروش آن در سطح بین المللی است (E>1) . محاسبات انجام شده در خصوص شاخص DRC نیز حکایت از آن دارد که کشور در زمینه تولید فرشهای اعلاباف ۶۰ رج تمام ابریشم در استانهای آذربایجان شرقی و قم و فرشهای معمولی باف ۵۰-۴۵ رج در استانهای اصفهان و خراسان دارای مزیت نسبی و در تولید فرشهای درشت باف ۳۰ رج در استان همدان از عدم مزیت نسبی برخوردار است .
به منظور تحلیل نتایج بدست آمده ، ضمن محاسبه نرخ ارز غایی ، قیمت غایی فروش، ارزش غایی مواد اولیه داخلی و نهاده های قابل تجارت به کار رفته در تولید هر مترمربع فرش دستباف ، اقدام به محاسبه و تحلیل کشش ارزی و قیمتی DRC و همچنین کشش DRC نسبت به تغییرات ارزش مواد اولیه داخلی و ارزش نهاده های قابل تجارت نموده ایم . مهمترین عوامل مؤثر در مزیت نسبی کشور در تولید و صادرات فرش دستباف نیز در قالب سؤالات پرسشنامه های تحقیق و در سطح میدان تحقیق (استانهای آذربایجان شرقی ، قم ، اصفهان ، خراسان و همدان) مورد پرسش قرار گرفته و نتایج بدست آمده با استفاده از نرم افزار spss مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و با بکارگیری روشهای تحلیل آماری (توصیفی و استنباطی) نسبت به ارزیابی نقش عوامل مذکور بر مزیت نسبی کشور اقدام شده است .
کلمات کلیدی : راهبرد توسعه ، تجارت بین الملل ، مزیت نسبی

فهرست مطالب

چکیده 
فصل اول: کلیات
۱-۱- مقدمه                                         2
۲-۱- اهمیت تحقیق                                     2
۳-۱- فرضیات تحقیق                                     4
۴-۱- اهداف تحقیق                                     4
۵-۱- روش شناسی تحقیق                                 5
۶-۱- سابقه تحقیق                                     6
۷-۱-فصل بندی و رئوس مطالعات تحقیق                         8
فصل دوم: مبانی نظری اصل مزیت نسبی
۱-۲- راهبرد های توسعه اقتصادی و جایگاه تجارت بین الملل                 10
۱-۱-۲- راهبردهای درونگرای توسعه اقتصادی                         11
۲-۱-۲- راهبردهای برونگرای توسعه اقتصادی                         13
۲-۲- تأثیر تجارت بین الملل بر رشد اقتصادی                         16
۱-۲-۲- تفسیر سنتی نقش تجارت بین الملل                             16
۲-۲-۲- تفسیر نوین نقش تجارت بین الملل                             18
۳-۲- مبانی تئوریک تجارت بین الملل و مزیت نسبی                     19
۱-۳-۲- دیدگاه مزیت مطلق آدام اسمیت                            19
۲-۳-۲- دیدگاه مزیت نسبی دیوید ریکاردو                            20
۳-۳-۲- مزیت نسبی و هزینه فرصت های از دست رفته                    21
۴-۳-۲- دیدگاه مزیت نسبی هکشر – اوهلین (نظریه جدید تجارت بین الملل)             21
۴-۲- مزیت نسبی و سودآوری تجارت بین الملل                    24                                                
۵-۲- شکاف فن آوری و پویایی در مزیت نسبی                    29
۶-۲- مزیت نسبی بالفعل و بالقوه                             34
۱-۶-۲- مزیت نسبی بالفعل اسمی                                 36
۲-۶-۲- مزیت نسبی بالفعل حقیقی                                 36
۳-۶-۲- مزیت نسبی بالقوه اسمی                                 36
۴-۶-۲- مزیت نسبی بالقوه حقیقی                                 36
فصل سوم: روش شناسی تعیین مزیت نسبی
۱-۳- شاخص های مزیت نسبی آشکارشده (RCA)                     41
۱-۱-۳- شاخص های مبتنی بر آمار تولید و صادرات                         41
۱-۱-۱-۳- معیار سهم صادرات                                 42
۲-۱-۱-۳- معیار سهم خالص صادرات                             43
۳-۱-۱-۳- شاخص یونیدو                                 43
۲-۱-۳- شاخص های مبتنی بر آمار صادرات                         43
۱-۲-۱-۳- شاخص بالاسا (BAL)                             43
۲-۲-۱-۳- شاخص دانگز – ریدل (DR)                         45
۳-۲-۱-۳- شاخص های خالص یونیدو                             45
۳-۱-۳- شاخص های مبتنی بر آمار صادرات و ابزار آماری                     45
۱-۳-۱-۳- نگرش درآمدی                                 46
۲-۳-۱-۳- نگرش رتبه ای                                 46
۳-۳-۱-۳- نگرش ثبات                                 47
۴-۳-۱-۳- نگرش درآمدی – ثبات                             47
۲-۳- محدودیت های شاخص های RCA                         48
۳-۳- شاخص های مبتنی بر روش های اقتصادسنجی                     49                                                 صفحه
۱-۳-۳- تخمین توابع عرضه و تقاضای محصول                         49
۲-۳-۳- روش دیک                                     52
۴-۳- شاخص مبتنی بر روش برنامه ریزی                             53
۵-۳- شاخص های طرف عرضه                                 54
۱-۵-۳- معیار هزینه منابع داخلی (DRC)                             55
۱-۱-۵-۳- پیشینه کاربرد و فرمول محاسباتی DRC                     55
۲-۱-۵-۳- تعریف قیمت های سایه ای و نقش آن در محاسبه DRC                 58
۳-۱-۵-۳- تبدیل عوامل تولید خارجی به داخلی و وضعیت DRC                 63
۲-۵-۳- معیار نرخ حمایت مؤثر (EPR)                             65
۳-۵-۳- معیار تجزیه و تحلیل منافع اقتصادی (SBA) یا سودآوری خالص اجتماعی (NSP)     65
۴-۵-۳- معیار الگوی داده – ستانده، برنامه ریزی و هزینه منابع داخلی                 66
۶-۳- شاخص‌های طرف تقاضا                             68
۱-۶-۳- اهمیت شناخت بازارهای هدف صادراتی در ایجاد مزیت نسبی رقابتی             69
۱-۱-۶-۳- نقش مشخصه های تقاضا در بازارهای هدف بر ایجاد مزیت نسبی رقابتی         71
    2-1-6-3- نقش تجزیه بازارهای هدف در ایجاد مزیت نسبی رقابتی                 72
    3-1-6-3- اهمیت روابط سیاسی در ایجاد مزیت نسبی رقابتی                 72
۲-۶-۳- کاربرد شاخص های طرف تقاضا در تعیین مزیت نسبی رقابتی                 73
۷-۳-بررسی مبانی نظری نمونه گیری و انجام فعالیت میدانی تحقیق             75
۱-۷-۳- علل نمونه گیری                                     76
۲-۷-۳- روش های مختلف نمونه گیری در تحقیقات میدانی                     77
۳-۷-۳- انواع نمونه گیری احتمالی (تصادفی)                         78                                               
۱-۳-۷-۳- نمونه گیری تصادفی ساده                             79
۲-۳-۷-۳- نمونه گیری تصادفی سیستماتیک                         79
۳-۳-۷-۳- نمونه گیری تصادفی خوشه ای                         80
۴-۳-۷-۳- نمونه گیری تصادفی طبقه بندی شده                        80
۴-۷-۳- روش تعیین حجم نمونه                             81
۵-۷-۳- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصله از فعالیت میدانی تحقیق             83
۶-۷-۳- روش های تحلیل آماری                                 84
۱-۶-۷-۳- آمار توصیفی                                     84
۲-۶-۷-۳- آمار استنباطی                                     85
۱-۲-۶-۷-۳- تحلیل آزمون ناپارامتریک چی دو                         85
۲-۲-۶-۷-۳- تحلیل عامل (Factor Analysis)                         86
فصل چهارم : تجزیه و تحلیل نتایج حاصله از اندازه گیری مزیت نسبی
۱-۴- بررسی مزیت نسبی در صادرات فرش دستباف ایران                  91
۱-۱-۴- بررسی روند صادرات فرش دستباف ایران                         92
۲-۱-۴- محاسبه مزیت نسبی در صادرات فرش دستباف ایران                     94
۳-۱-۴- بررسی روند تغییرات شاخص RCA در صادرات فرش دستباف کشور             100
۴-۱-۴- بررسی نقش عوامل مؤثر بر مزیت نسبی در صادرات فرش دستباف کشور         101
۲-۴-بررسی مزیت نسبی رقابتی کشور در صنعت فرش دستباف                 126
۱-۲-۴- محاسبه مزیت نسبی رقابتی کشور با استفاده از تخمین مدل تقاضای صادراتی فرش دستباف      129
۳-۴- بررسی مزیت نسبی کشور در تولید فرش دستباف                     131
۱-۳-۴- نحوه کاربرد معیار DRC در محاسبه مزیت نسبی کشور در تولید فرش دستباف         132                                                
۲-۳-۴- نحوه برآورد قیمت های سایه ای به منظور محاسبه مزیت نسبی حقیقی کشور در تولید فرش دستباف                                          133
۱-۲-۳-۴- برآورد قیمت سایه ای عوامل داخلی تولید فرش دستباف                 133
۲-۲-۳-۴- برآورد قیمت سایه ای نهاده های قابل تجارت درتولید فرش دستباف         137
۳-۲-۳-۴- برآورد قیمت سایه ای نرخ ارز                         138
۳-۳-۴- محاسبه مزیت نسبی در تولید فرش دستباف                          143
۴-۳-۴- بررسی مزیت نسبی در تولید فرش دستباف در استان آذربایجان شرقی             143
۱-۴-۳-۴- پیشینه قالی بافی در آذربایجان                         143
۲-۴-۳-۴- ویژگیهای ظاهری قالی های آذربایجان                     146
۳-۴-۳-۴- ویژگیهای فنی بافت در قالی های آذربایجان                     148
۴-۴-۳-۴- آنالیز قیمت تمام شده تولید فرش دستباف در استان آذربایجان شرقی         150
۵-۴-۳-۴- محاسبه مزیت نسبی تولید فرش دستباف در استان آذربایجان شرقی         151
۶-۴-۳-۴-تجزیه و تحلیل آماری نقش عوامل مؤثر بر مزیت نسبی در تولید فرش دستباف در استان آذربایجان شرقی                                     153
۵-۳-۴- بررسی مزیت نسبی در تولید فرش دستباف در استان قم                 177
۱-۵-۳-۴- پیشینه قالی بافی در قم                             177
۲-۵-۳-۴- ویژگیهای فنی بافت در قالی های قم                         178
۳-۵-۳-۴- ویژگیهای ظاهری قالی های قم                         179
۴-۵-۳-۴- آنالیز قیمت تمام شده تولید فرش دستباف در استان قم                 180
۵-۵-۳-۴- محاسبه مزیت نسبی تولید فرش دستباف در استان قم                 181
    6-5-3-4-تجزیه و تحلیل آماری نقش عوامل مؤثر بر مزیت نسبی در تولید فرش دستباف در استان قم     183
۶-۳-۴- بررسی مزیت نسبی تولید فرش دستباف در استان اصفهان                  205
۱-۶-۳-۴- پیشینه قالی بافی در اصفهان                             205
۲-۶-۳-۴- ویژگیهای ظاهری قالی های معاصر اصفهان                     206
     3-6-3-4- ویژگیهای فنی بافت در قالی های اصفهان                     207
۴-۶-۳-۴- آنالیز قیمت تمام شده تولید فرش دستباف در استان اصفهان             210
    5-6-3-4- محاسبه مزیت نسبی تولید فرش دستباف در استان اصفهان             211
    6-6-3-4-تجزیه و تحلیل آماری نقش عوامل مؤثر بر مزیت نسبی در تولید فرش دستباف در استان اصفهان                                             213
۷-۳-۴- بررسی مزیت نسبی تولید فرش دستباف در استان خراسان                 236
۱-۷-۳-۴- پیشینه قالی بافی در خراسان                             236
۲-۷-۳-۴- ویژگیهای ظاهری و فنی بافت قالی در مهمترین مراکز قالی بافی در استان خراسان     237
۳-۷-۳-۴- آنالیز قیمت تمام شده تولید فرش دستباف در استان خراسان             244
۴-۷-۳-۴- محاسبه مزیت نسبی تولید فرش دستباف در استان خراسان             245
       5-7-3-4-تجزیه و تحلیل آماری نقش عوامل مؤثر بر مزیت نسبی در تولید فرش دستباف در استان خراسان     247
۸-۳-۴- بررسی مزیت نسبی تولید فرش دستباف در استان همدان                  269
۱-۸-۳-۴- پیشینه قالی بافی در همدان                              269
۲-۸-۳-۴- ویژگیهای ظاهری قالی های همدان                         270
۳-۸-۳-۴- ویژگیهای فنی بافت در قالی های همدان                     271
۴-۸-۳-۴- آنالیز قیمت تمام شده تولید فرش دستباف در استان همدان             274
۵-۸-۳-۴- محاسبه مزیت نسبی تولید فرش دستباف در استان همدان             275
    6-8-3-4-تجزیه و تحلیل آماری نقش عوامل مؤثر بر مزیت نسبی در تولید فرش دستباف در استان همدان                                             277
۹-۳-۴- تجزیه و تحلیل نقش عوامل مؤثر بر مزیت نسبی در تولید فرش دستباف کشور          299
۱-۹-۳-۴- تجزیه و تحلیل نرخ ارز غایی                         299
۲-۹-۳-۴- تجزیه و تحلیل قیمت غایی فروش هر متر مربع فرش دستباف             301
۳-۹-۳-۴- تجزیه و تحلیل ارزش غایی مواد اولیه داخلی هر متر مربع فرش دستباف         303
۴-۹-۳-۴- تجزیه و تحلیل ارزش غایی نهاده های قابل تجارت هر متر مربع فرش دستباف     305
۵-۹-۳-۴- تجزیه و تحلیل کشش ارزی DRC                         306
۶-۹-۳-۴- تجزیه و تحلیل کشش قیمتی DRC                         307
۷-۹-۳-۴- تجزیه و تحلیل کشش DRC نسبت به ارزش مواد اولیه داخلی             308
۸-۹-۳-۴- تجزیه و تحلیل کشش DRC نسبت به ارزش نهاده های قابل تجارت         309
۹-۹-۳-۴- ارزیابی عوامل مؤثر بر مزیت نسبی کشور در تولید فرش دستباف براساس مطالعات  میدانی تحقیق                                         310
فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات
۱-۵- خلاصه نتایج تحقیق                                    331
۲-۵- ارائه سیاست های کاربردی                                 340
فهرست منابع                                         343
پیوست                                             345

۱-۱- پیشگفتار :
دستیابی به هدف رشد و توسعه اقتصادی ، زمینه ساز تدوین و اجرای راهبردهای مختلف توسعه اقتصادی در کشورهای جهان شده است .

برای مشاهده فایل های مشابه پیشنهاد می‌کنیم مقاله بررسی اثرات متقابل تولید و صادرات در اقتصاد ایران را لطفا ببینید.

. در این میان عملکـرد اقتصـادهای دنبال کننده استراتژی هـای برون نگر در تباین آشکاری با دیگر اقتصادهایی که استراتژی های درون نگر را دنبال کرده اند، قرار گرفته است. به گونه ای که عملکرد صادرات و درجه بازبودن اقتصاد ارتباطی منطقی با رشد در درآمد سـرانه داشته است. بدین ترتیب در تئوری های اقتصادی, جایگاه تجـارت بین الملل به عنوان تجـویزی جهت مهـیا کـردن مقــدمات دستیابی به توسعه اقتصادی ترسیم شده است. لیکن سؤالی اساسی که در این ارتباط باید به دنبال پاسخی برای آن بود آنست که چه چیزی ترکیب کالاها و خدماتی را که یک کشــور صــادر یا وارد خواهد کرد، تعیین می کند. پاســخ این سؤال را باید در شاخصه هایی جست که مزیت نسبی یک کشور را تعیین می کند . آنچنان که از چـارچوب تئوری های اقتصادی قابل استنباط است، تجارت بین الملل بر پایه تولید محصولاتی که کشـورها در آنها مزیت نسبی دارند، منافـع کشـورهای طـرف مبادله را تضـمین می کند.  این نظریات  از  اقتصاددانانی چون آدام اسمیت و ریکاردو تا نظریه پردازان جدیدتر، همگی بر این اصل توافق نظر دارند که در یک شرایط مساعد تجاری، مبادله بین کشـورها براسـاس اصـل مزیت نسبی انگیزه هـای بیشتری را برای فعالیت در بخش های مختلف اقتصادی آنها فراهم آورده و موجب افزایش رفاه اقتصادی در کشورها می گردد.
مروری بر روند صادرات فرش دستباف ایران ، به‌خصوص طی دو دهه اخیر بیانگر نوسانات شدید در صادرات این کالا و به تبع آن نوسان در روند تولیدات فرش در کشور می‌باشد. اگرچه برخی از این مشکلات چه در داخل کشور و چه مشکلات مربوط به بازارهای خارجی منبعث از عواملی همچون تحریم‌های اقتصادی و تجاری، انقلاب، جنگ، خشکسالی و … می‌باشد لیکن عدم توجه به مزیت‌های نسبی در تولید و صادرات فرش دستباف و یا خلق مزیت‌های نسبی در تولید و صادرات این کالا و همچنین درخصوص بازارهای جهانی ، عدم توجه به موضوع مزیت‌های رقابتی و مؤلفه‌های ایجاد برتری در این بازارها با توجه به عملکرد رقبا و سیاست‌های مؤثر دراین‌خصوص، به این موضوع دامن زده است.
        بر همین اساس تحقیق حاضر سعی دارد با شناسایی زمینه‌ها و مؤلفه‌های مؤثر بر مزیت نسبی در تولید و صادرات فرش دستباف در کشور ، سیاست های راهبردی مناسب در تولید و صادرات را مبتنی بر شاخص‌های مزیت نسبی و مزیت‌های رقابتی پیشنهاد نماید. این موضوع به خصوص با توجه به ‌آنکه اتخاذ استراتژی جهش صادراتی یکی از محورهای برنامه سوم توسعه درنظر گرفته شده است ، ازجایگاه ویژه ای برخوردار می باشد . بدیهی است که برای غنای هرچه بیشتر تحلیل‌های تحقیق از شاخص‌های آماری، روش‌های کمّی و مدل‌های اقتصادی به منظور سنجش اثر عوامل مؤثر بر مزیت‌های نسبی در تولید و صادرات فرش استفاده می‌گردد.

۲-۱- اهمیت تحقیق:
یکی از محورهای برنامه سوم توسعه، اتخاذ استراتژی جهش صادراتی و جهت بخشیدن تولیدات بسوی نیازهای صادراتی و تقاضای بازار جهانی است. توفیق در این زمینه مستلزم شناخت پتانسیل‌ها و توانمندی‌های کشور در امر تولید و صادرات می‌باشد و بدین منظور نیازمند بررسی و تعیین مزیت نسبی محصولات در تولید و صادرات می‌باشیم. فرش دستباف نیز به عنوان یکی از ارزآورترین کالاهای صادراتی همواره مطمح‌نظر سیاستگذاران است، مع‌‌الوصف صدور بی‌رویه فرش بدون توجه به پتانسیلهای تولید فرش در کشور و به گونه‌ای نامتناسب با تقاضای بازار جهانی موجب تنزل سهم ایران در بازارهای جهانی شده است. مقایسه سهم کشورهای عمده صادرکننده فرش دستباف در تجارت جهانی این کالا مؤید آن است که سهم ایران از  41 درصد در سال ۱۹۷۶ به ۳۰ درصد در سال ۱۹۹۸ کاهش یافته است ، در حالیکه طی دوره مذکور سهم اکثر کشورهای رقیب افزایش داشته است . بطوری که سهم کشور هند در بازار جهانی فرش از ۹/۴ درصد به ۷/۲۲ درصد، سهم چین از ۹/۴ درصد به ۱۱ درصد ، سهم نپال از ۵ درصد به ۵/۱۱ درصد و سهم ترکیه از ۷/۳ درصد به ۷ درصد افزایش یافته است.
       این در حالی است که صادرات فرش دستباف نه تنها از جنبه صادراتی و ارزآوری اهمیت غیرقابل انکاری دارد ، بلکه همچنین نقش با اهمیتی در ایجاد اشتغال دارد. به طور کلی می‌توان گفت که فرش دستباف جزء آن دسته از تولیدات است که تلفیق هنر و صنعت را توأم دارد و دارای مشخصه‌های خاصی است که عمدتاً عبارتند از:
۱-    قسمت عمده مواد مصرفی و عوامل تولید فرش دستباف داخلی است.
۲-     با حداقل سرمایه‌گذاری قابلیت تولید دارد.
۳-     امکان توسعه و ترویج آن به سهولت فراهم می‌گردد.
۴-     در مقایسه با سایر صنایع کوچک و متوسط از ارزش افزوده بالاتری برخوردار است.
۵-     بسیاری از اقلام و مواد اولیه در تولید فرش از جمله پشم و ابریشم از تولیدات بخش کشاورزی و دامپروری بوده که به تنهایی امکان و یا قابلیت صادراتی برای آنها فراهم نیست ، در حالی که با متجلی شدن این عوامل تولید در یک محصول نهایی به نام فرش دستباف با ایجاد ارزش افزوده ، زمینه‌های خلق مزیت نسبی در صادرات فراهم می‌گردد.
۶-     اکثر بافندگان فرش در مناطق روستایی از شاغلین بخش کشاورزی هستند که بافت فرش به عنوان شغل جانبی آنها محسوب می‌گردد . وجود شرایط مناسب برای تولید فرش ، امکان پایبندی آنها به روستا و در نتیجه کاهش مهاجرت و ایجاد حلقه‌های منطقی بین تولید فرش و تولیدات بخش کشاورزی را فراهم می‌سازد.
بنابراین دستیابی به اهداف برنامه و تدوین یک استراتژی بلندمدت برای تولید و صدور فرش تنها با شناخت توانمندیهای تولیدی و صادراتی کشور محقق می‌شود و این امر انجام پژوهش فراگیر و جامع به منظور بررسی مزیت نسبی در تولید و صادرات فرش دستباف کشور را ضروری می نماید.

۳-۱- فرضیات تحقیق:
براساس شناسنامه طرح ، فرضیات اساسی تحقیق عبارتند از:
۱-     در تولید و صادرات فرش  دستباف ایران مزیت نسبی وجود دارد.
۲-     عوامل مؤثر “اقتصادی، فنی و …” بر مزیت نسبی در تولید و صادرات فرش دستباف ایران ، قابل شناسایی و ارزیابی هستند .

۴-۱- اهداف تحقیق: 
۱-     سنجش مزیت نسبی در تولید و صادرات فرش دستباف ایران.
۲-     شناسایی عوامل مؤثر بر مزیت نسبی در تولید و صادرات فرش دستباف و ارزیابی نقش هر یک از آنها.
۳-    ارائه راهکارهای عملی و مؤثر برای افزایش مزیت نسبی در تولید و صادرات فرش دستباف ایران و افزایش قدرت رقابت‌پذیری آن در سطح بین‌المللی.

۵-۱- روش شناسی تحقیق :
      روشی که در این پژوهش به منظور دستیابی به اهداف و آزمون فرضیات آن در نظر گرفته شده است ، در برگیرنده طیف گسترده ای از مطالعات کتابخانه ای ، بررسی اسنادی ، استفاده از شاخص های اقتصادی و آماری و انجام فعالیت میدانی بر اساس تنظیم پرسشنامه و در چارچوب میدان تحقیق می باشد .
      در بخش مطالعات کتابخانه ای ، به بررسی و انجام مطالعه در خصوص پشتوانه های تئوریک و شاخص های های اقتصادی تعیین مزیت نسبی می پردازیم و با استفاده از فرمولهای کاربردی و جمع آوری اطلاعات لازم ، به محاسبه مزیت نسبی کشور در صنعت فرش دستباف می پردازیم .
     نظر به آنکه شناسایی و تحلیل نقش عوامل مؤثر بر مزیت نسبی نیز از اهداف اصلی تحقیق حاضر بوده است، لذا بررسی تأثیر هریک از عوامل مؤثر بر ایجاد مزیت نسبی در تولید و صادرات فرش دستباف در قالب فعالیت میدانی تحقیق در دستور کار قرار دارد . به منظور طراحی دقیق و کارشناسی پرسشنامه های تحقیق، با مراجعه به کارشناسان علوم اجتماعی و متخصصان اهل فن در زمینه فرش دستباف، اقدام به انجام مصاحبه های عمیق می گردد . با جمعبندی نظرات و نیز با توجه به مسائل و مشکلات مطروحه در خصوص فرایند تولید و صادرات ، مهمترین عوامل مؤثر بر مزیت نسبی در تولید و صادرات فرش دستباف در قالب سؤالات پرسشنامه ها تنظیم می شود . برهمین اساس دو نوع پرسشنامه با عنوان پرسشنامه تولیدی نوع (A) (به تفکیک استان های مورد بررسی) و پرسشنامه صادراتی نوع (B) طــراحی و تدوین می گردد . پس از طراحی پرسشنامه ها ، فعالیت میدانی تحقیق به منظور انجام شناسایی تکمیلی در سطح میدان تحقیق انجام می پذیرد . باتوجه به جامع بودن طرح در سطح ملی، عمده ترین مناطق تولید و صادرات فرش در کشور شامل استان های تهران، آذربایجان شرقی، قم، اصفهان، خراسان و همدان به عنوان جامعه آماری تحقیق انتخاب شده‌اند . در مرحله بعد ضمن کُدگذاری اطلاعات و داده های آماری بدست آمده، این داده ها با استفاده از نرم افزار رایانه ای SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند . در این راستا شاخص های آمار توصیفی شامل شاخص های ویژگی های دموگرافیک و همچنین شاخص‌های گرایش مرکزی و شاخص های سنجش پراکندگی محاسبه گردیده و در ادامه با استفاده ازتحلیل آزمون ناپارامتریک چی دو و ابزار تحلیل‌عاملی(Factor Analysis) نسبت به ارائه شاخص های آمار استنباطی اقدام می شود .

۶-۱- سابقه تحقیق:
      سیری در روند مطالعات انجام شده در خصوص بررسی مزیت نسبی ، حکایت از انجام مطالعات گسترده درباره این موضوع دارد . لذا در این قسمت برخی از مطالعاتی که به نتایجی کاربردی در خصوص مزیت نسبی کالاهای تولیدی دست یافته اند ، مورد اشاره قرار می‌گیرند:
۱-    موسی‌نژاد و ضرغام (۱۳۷۶) در پژوهشی از معیارهای هزینه منابع داخلی (DRC) و نرخ مؤثر حمایتی (EPR) جهت تشخیص و تجزیه و تحلیل مزیت نسبی محصولات کشاورزی ایران استفاده نمودند. با توجه به معیار DRC ایران در تولید کالاهای گندم آبی و دیم، ذرت دانه‌ای، پنبه و پیاز، لوبیا سفید و لوبیا چیتی دارای مزیت نسبی است و در تولید کالاهای نظیر جو آبی و دیم، سیب‌زمینی، عدس فاقد مزیت نسبی می‌باشد. همچنین ایشان با استفاده از شاخص EPR ، نرخ موثر حمایتی از بازار تولید و بازار نهاده را در مورد محصولات منتخب مورد بررسی قرار داده‌اند و نتیجه می‌گیرند که محصولات ذرت دانه‌ای، چغندر قند، برنج و لوبیا قرمز تحت حمایت مؤثر بر بازار تولید و محصولات دیگر مورد بررسی تحت تبعیض مؤثر بر بازار تولید و بازار نهاده قرار گرفته‌اند.
۲-     نوربخش (۱۳۷۶) در پایان نامه کارشناسی ارشد ، مزیت نسبی برنج تولیدی در استان مازندران را طی دوره زراعی ۷۳-۱۳۷۲ با استفاده از معیار DRC مورد بررسی قرار داده است. نتایج حاصله بیانگر آن است که از بین انواع مختلف، برنج‌های دانه بلند مرغوب
(۸۲/۰= DRC)، دانه بلند پرمحصول (۸۳/۰ =DRC  ) ودانه‌متوسط‌مرغوب(۸۵/۰ = DRC) دارای DRC کمتر از یک بوده و واجد مزیت نسبی می‌باشند و برنج دانه کوتاه
(۱/۱ = DRC) دارای DRC‌ بزرگ‌تر از یک و فاقد مزیت نسبی شناخته شده است .
۳-    اسدی (۱۳۷۸) در پژوهشی ، ضمن بررسی جایگاه ایران در بین عمده ترین کشورهای تولید کننده پوشاک ، با استفاده از شاخص مزیت نسبی آشکار شده بالاسا ، به بررسی مزیت نسبی کشور در صادرات پوشاک پرداخته است . بر اساس نتایج تحقیق مذکور ، مقدار RCA طی سالهای ۹۵-۱۹۹۱ به طور متوسط برابر با ۲۶/۰ محاسبه شده است که نشان از عدم برخورداری کشور از مزیت نسبی در صادرات پوشاک دارد . همچنین وی با تخمین تابع تقاضای جهانی پوشاک ایران به تحلیل توان رقابتی کشور در صادرات این کالا پرداخته است . نتایج تحلیل وی نمایانگر آن است که ایران با دارا بودن کشش قیمتی برابر با ۲/۱ ، از مزیت رقابتی پایینی به لحاظ صادرات پوشاک برخوردار است .
۴-    فرزبد و سلیمی فر (۱۳۷۹)در پژوهشی ضمن معرفی شاخص ها و روشهای مختلف تشخیص مزیت نسبی ، به بررسی برتری های نسبی استان خراسان از نظر دسترسی به منابع و امکان استفاده از آن در توسعه صادرات غیرنفتی کشور پرداخته اند . مطابق نتایج این تحقیق ، «نگرش درآمدی – ثبات» بیشترین ملاکهای مدنظر جهت تعیین مزیت نسبی صادراتی را در بر داشته است و اولویت بندی کالایی ارائه شده در خصوص کالاهای صادراتی استان خراسان بر اساس معیار مذکور ، می تواند در برنامه ریزی های تولیدی و صادراتی کوتاه مدت و بلند مدت مورد توجه برنامه ریزان و سیاستگزاران قرار گیرد . لیکن به منظور پوشش آنالیز هزینه تولید و ماهیت داخلی و خارجی بودن عوامل تولید ، شاخص هزینه منابع داخلی (DRC) نیز به منظور بررسی مزیت نسبی مورد استفاده قرار گرفته و نتایج محاسبات شاخص DRC  برای کالاهای فرش ماشینی ، رب گوجه فرنگی ، پوست و سالامبور ، کنسرو ، آب میوه ، شکلات ، کیک ، بخاری گازی ، گچ ماشینی و کاشی ارائه شده است .
۵-    روئمر ، تیدریک و ویلیامز (۱۹۷۶) در مطالعات خود با عنوان ”انتخاب استراتژی صنعتی کشور تانزانیا“ ، شاخص نسبت ارزش افزوده به قیمتهای سایه ای عوامل تولید داخلی به ارزش افزوده به قیمتهای جهانی را به عنوان شاخص مزیت نسبی در نظر گرفته اند . بر این اساس شاخص کمتر از یک به عنوان نماد تولید کارا و وجود مزیت نسبی در اعمال سیاست جانشینی واردات تعریف شده است . نتایج محاسبه شاخص مذکور برای صنایع کشور تانزانیا ، نمایانگر آن بود که این کشور در تولید محصولات چوبی ، کاغذ ، فراورده‌های پتروشیمی و کود پتروشیمی دارای مزیت نسبی بوده است .
۶-    کلاین (۱۹۸۷) در پژوهشی ، با استفاده از شاخص بهره‌وری نسبی نیروی کار در کشورهای صادر کننده پوشاک به امریکا ، مزیت نسبی این کشورها در صادرات پوشاک را مورد بررسی قرار داده است . بر اساس محاسبات وی ، در صورتی که شاخص مذکور برای کشور امریکا برابر واحد فرض شود ، شاخص کشور آلمان ۹۸/۰ ، ایتالیا ۱۲/۱ ، انگلستان ۲۹/۱ ، ژاپن
۸۸/۰ ، هنگ کنگ ۸/۰ ، کره جنوبی ۰۵/۱ ، فیلیپین ۶/۰ وهندوستان۸۳/۰  می باشد و بدین ترتیب کشورهای انگلستان و ایتالیا از مزیت نسبی بالاتری در صادرات پوشاک به امریکا برخوردار بوده اند .
۷-    همیلتون (۱۹۹۰) در مطالعه‌ای که با همکاری گروهی از کارشناسان بانک جهانی انجام داده است ، از شاخص مزیت نسبی آشکار شده بالاسا برای تعیین مزیت نسبی پنج کشور ژاپن ، هنگ کنگ ، کره ، تایوان و چین استفاده نموده است . نتایج حاصله بیانگر آنست که با وجود برخورداری کشور ژاپن از مزیت نسبی در تولید و صادرات پوشاک ، لیکن مزیت نسبی این کشور از سال ۱۹۵۴ به بعد کاهش یافته است و کشورهای دیگر نیز بعد از یک دوره افزایش مزیت نسبی در دهه ۱۹۸۰ ، مزیت نسبی خود را به تدریج از دست داده اند .

۷-۱- فصل بندی و رئوس مطالعات تحقیق :
مجموعه مطالعات طرح تحقیقاتی حاضر با عنوان ”بررسی مزیت نسبی در تولید و صادرات فرش دستباف ایران“، در قالب ۵ فصل تدوین شده است. فصل اول تحقیق به تبیین ”کلیات“ پژوهش اشاره دارد. در این فصل ضمن بیان اهمیت تحقیق، فرضیات، اهداف و روش انجام (متدولـوژی) تحقیق ارائه شـده است.
فصل دوم تحقیق به بررسـی ”مبانی نظری اصل مزیت نسبی“ اختصــاص یافته است. در این فصل ضمن تشریح جایگاه تجارت بین الملل در استراتژیهای توسعه اقتصادی، تأثیر تجارت بین الملل بر رشد اقتصادی تبیین شده است. همچنین با بیان مبانی تئوریک تجارت بین الملل، به بررسی دیدگاههای مختلف نظریه پردازان علم اقتصاد درخصوص مزیت نسبی پرداخته شده است.
فصل سوم تحقیق به بررسی ”روش شناسی تعیین مزیت نسبی“ پرداخته است. در این فصـل طبقه بندی پنج‌گانه ای از معیارهـای کـاربردی مزیت نسبی شامل شاخص های مزیت نسبی آشکارشده، شاخص های مبتنی بر روش های اقتصادسنجی، روش برنامه ریزی خطی ، شاخص هـای طرف عرضـه و شاخص‌های طرف تقاضا ارائه شده است. همچنین با توجه به آنکه شناسایی و تحلیل نقش عوامل مؤثر بر مزیت نسبی در قالب فعالیت میدانی تحقیق مدنظر قرار داشته است ، مبانی نظری نمونه گیری و روش های تحلیل‌آماری مورد استفاده در تحقیق نیز در این فصل مورد اشاره قرار گرفته است .
      فصل چهارم تحقیق به اندازه گیری مزیت نسبی صنعت فرش دستباف در کشور اختصاص یافته است. با توجه به آنکه مجموعه فرآیند صادرات یک کالا را می توان در قالب سه مرحله تولید، صدور و تقاضا تصویر نمود و در هریک از این مراحل، عوامل متعددی بر مزیت نسبی مؤثر واقع می گردد، لذا در این فصل از تحقیق، مزیت نسبی کشور در صنعت فرش دستباف به تفکیک مزیت نسبی در صادرات، مزیت نسبی رقابتی و مزیت نسبی در تولید مورد بررسی قرار گرفته است.
      فصل پنجم تحقیق نیز به تبیین خلاصه نتایج و ارائه سیاستهای کاربردی اختصاص یافته است .
 
۱-۲- راهبرد های توسعه اقتصادی و جایگاه تجارت بین‌الملل:
هدف نهایی اقتصاد توسعه  درک فرایندی است که طی آن تعامل گسترش‌های کمّی منابع اقتصادی (نظیر منابع طبیعی، منابع انسانی، سرمایه و… ) با نهادهای مرتبط به یک نظام اجتماعی‌، موجبات رشد اقتصادی (افزایش تولید یا درآمد) را فراهم می‌آورد.
          راهبرد توسعه اقتصادی شناسایی مجموعه سیاست‌های به کار گرفته شده جهت به حرکت در آوردن اقتصاد ملی به جانب یک ساخت مطلوب است. بدین ترتیب روی آوردن به راهبردی خاص برای توسعه اقتصادی در کشورهای در حال توسعه ، یافتن روشی برای بهره‌مندی از مجموعه سیاست‌های هماهنگ اقتصادی جهت نیل به توسعه اقتصادی است و اینکه چرا بعضی از کشورها به تولید برخی از کالاها می‌پردازند‍ ، در حالی که دیگران اقدام به تولید کالاهای دیگر می‌کنند متأثر از انتخاب همین راهبردها می‌باشد. در این میان راهبرد توسعه تجاری نیز به مجموعه تدابیر و تمهیداتی اطلاق می‌گردد که سعی دارد بر ساختار تولید و تجارت کالا و خدمات تأثیر بگذارد و در یک دوره بلندمدت، به رشد مستمر اقتصادی کمک نماید و بدین منظور به روش‌های زیر می‌پردازد:
۱-     کاهش اختلال و رفع نقایص بازاری
۲-     تشویق جهت استفاده از فن‌آوری مدرن
۳-     توجه به رشته‌های خاصی از فعالیت که جنبه مالی دارای اولویت هستند. 
           در صحنه رقابت بین‌المللی کمتر می‌توان کشوری را در جهان پیدا کرد که به موفقیت‌هایی در زمینه توسعه اقتصادی رسیده باشد ولی فاقد نوعی راهبرد یا سیاست صنعتی از پیش تعیین شده باشد. در کشورهایی نظیر ژاپن، چین و کشورهای جنوب شرقی آسیا همواره راهبرد فعالی وجود داشته است که در توسعه فعالیت‌های اقتصادی آن کشورها مؤثر و کارآمد بوده است. 
            داشتن راهبرد توسعه تجاری سبب می‌شود که صنایع اولویت‌دار مشخص شده و مورد حمایت قرار گیرند و به طور مستمر مورد توجه و تشویق قرار گیرند. در این حالت، جایگاه نظام بانکی – اعتباری مالی – مالیاتی – گمرکی مشخص شده و به صورت یک نظام هماهنگ و منسجم عمل خواهد کرد. در صورت فقدان راهبرد، سیاست‌های متضاد با وجود بار مالی هنگفت، همدیگر را خنثی کرده و سردرگمی ایجاد می‌کنند. در واقع داشتن یک راهبرد توسعه تجاری می‌تواند پاسخ بسیاری از سؤال‌های زیر باشد :
۱-    آیا باید واحدهایی رشد و توسعه یابند که تراز بازرگانی کشور را مثبت کند، یا نیازهای اساسی مردم را پاسخ دهد، یا بیشترین اشتغال‌زایی را فراهم کند؟
۲-     آیا باید واحدهایی ایجاد کنیم که برترین فن‌آوری روز دنیا را برای کشورمان به ارمغان آورد، یا بیشترین منافع را از منابع داخلی کشورمان کسب نماید؟
             این راهبردها به دو گروه راهبردهای درون‌گرا و راهبردهای برون‌گرای توسعه اقتصادی تقسیم می‌شوند که در ذیل به معرفی هر یک از آنها می‌پردازیم:
۱-۱-۲) راهبردهای درون‌گرای توسعه اقتصادی:
راهبردهای درون‌نگر سیاست‌هایی هستند که گام برداشتن در راه توسعه را با تأکید بر امکانات داخلی کشور تجویز می‌کنند. از جمله راهبردهای توسعه که با نگاه به درون پیگیری می‌شود استراتژی جایگزینی واردات  می‌باشد. جایگزینی واردات مرحله ای از صنعتی شدن است که در پشت دیوارهای آهنین تعرفه، با کنترل تجارت خارجی اعمال می‌شود تا صنایع داخلی از رقابت خارجی مصون مانده و بتوانند به رشد خود ادامه دهند. به بیان دیگر این سیاست تشویق می‌کند کالاهایی که ازخارج وارد می‌شوند، در داخل کشور تولید شوند و بدین ترتیب با توسعه صنایع داخلی، نرخ رشداقتصادی و سطح اشتغال افزایش یافته و در تراز پرداخت‌های بین‌المللی کشور تعادل لازم حاصل آید.
       از جمله اقتصاددانان معروفی که کشورهای در حال توسعه را تشویق به پیروی از سیاست جایگزینی واردات نموده‌اند، می‌توان به اقتصاددانانی نظیر “پربیش”، “نرکس” و “میردال” اشاره نمود. آنها با اشاره به سابقه رابطه مبادلات بازرگانی بین کشورهای در حال توسعه و کشورهای صنعتی، نشان می‌دهند که چگونه صدور مواد اولیه به قیمت ارزان و خرید کالاهای ساخته شده به قیمت گران، در گذشته موجب ازدیاد فقر و افزایش فاصله بین دو جهان فقیر و غنی شده است. به بیان هیرشمن  علت اتخاذ راهبرد جایگزینی واردات مواردی نظیر بحران‌های بین‌المللی، بهبود تراز پرداخت‌ها و افزایش درآمدهای ناشی از صدور مواد خام است.