تحلیل هرمنوتیک دیوان سنایی

مقدمه
حکیم ابوالمجد مجدودبن آدم سنایی از شعرا وعرفای قرن ششم بود. وی ازجمله شعرا و نویسندگانی است که بر قرآن و حدیث تسلط کامل داشت و استفاده‌های شایانی به خصوص در کتاب « حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه» خود از این منابع برده به طوری که اگر این کتاب را در برخی موارد خاص ترجمه وتفسیر قسمتی از قرآن بدانیم سخنی گزاف نخواهد بود.
ادبیّات آینه ی اجتماع است،این سخن به این معنی است که واقعیّات وتحوّلات اجتماعی و فرهنگی ، بصورت نماها و بازتابهای عینی و واقعی ،اما جزئی وپراکنده ،درآثار ادبی کم و بیش یافت می شود .با جمع آوری، تنظیم ،توصیف وتحلیل این بازتاب ها ،می توان سیمایی دقیق ،جامع و واقعی را از حیات اجتماعی هر دوره از تاریخ ارائه نمود . از سوی دیگر،درک معانی و دقایق آثاری ادبی ، خصوصا شاهکار ها و شناخت شخصیّت و زندگی آفرینندگان این آثار ،بدون آشنایی با محیط و اجتماعی که در آن پدید آمده وبه کمال رسیده اند ،امکان پذیر نیست ،زیرا بدیهی است که طرز نگرش و ذوق و شعور خالق هر اثر ادبی ،تاحدّ زیادی تابعی از اوضاع فرهنگی واجتماعی محیط زندگی اوست ؛ بنابراین، اوّلاً هر اثر ادبی درهر دوره ای از زمان می تواند شاهراهی باشد که محقّق را به مقصد شناخت اجتماع و فرهنگ آن می رساند چون آثار ادبی تصاویری از واقعیّات اجتماعی و فرهنگی را در خود نهفته دارند ، تصاویری که بایدبه آنها به چشم اسنادی ارزشمند ،موثّق ومنحصر به فرد نگریست ، آنها را را گرد آورد ودر کنار هم نهاد تا به پیکری زنده وبا نشاط ازحیات اجتماعی روزگار خویش بدل گردند .ثانیاً شناخت اجتماع و فرهنگ آن که محصول این تحقیق است ، خود راهی می گشاید بسوی درک دقایق و معانی آثار ادبی و شناخت شخصیّت و زندگی آفرینندگان آنها .از آنچه گفتیم روشن می شود که تحقیق در جنبه های اجتماعی و فرهنگی آثار شعرا و نویسندگان بزرگ ،کاری است مفید و ارزشمند .
در میان شعرای بزرگ تاریخ ایران ، سنایی غزنوی ، شاعر مشهور قرون پنجم و ششم هجری ، موقعیّتی ممتاز دارد ؛ نه تنها از این جهت که میراث ذوق و قریحه او طیّ قرن های متمادی بر تحوّل و تکامل شعر عرفانی فارسی،تأثیری عمیق و قاطع بر جای نهاده است ، بلکه از این جهت که او نماینده برجسته شعر اجتماعی در ادبیات کلاسیک فارسی نیزهست ،کسی که شعر فارسی خصوصا قالب قصیده را تجلّی گاه عالیترین و هنر مندانه ترین نمونه های نقد اجتماعی ساخت . این بخش از آثار او حقیقتاً مانند آینه ای است که اوضاع و احوال سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی جامعه را به وضوح نشان می دهد . آثارسنایی درعرصه گسترده ادبیات فارسی ،از نظر تصاویر و بازتابهای اجتماعی و فرهنگی ،از چنان غنا و جامعیّتی بر خوردار است که درمیان صد ها اثر ادبی نگارش یافته درطول بیش از ده قرن تاریخ ادبیات ایران ، بزحمت می توان نظیری برای آن یافت . آثار سنایی را باید دایره المعارف اجتماعی و فرهنگی مشرق ایران در قرون پنجم و ششم هجری دانست.
نگارنده این رساله تمام این بازتابها را از عرصه گسترده آثار این شاعرجمع آوری و با توجّه به مهمترین ابعاد و مقوله های اجتماعی و فرهنگی ،دسته بندی کرده است ،وبا توصیف و تحلیل این بازتابها و تصاویر،با استفاده از دهها منبع و مأخذ معتبر،سیمایی دقیق وجامع از اشعارسنایی را در معرض دید خوانندگان نهاده است .به تصوّر نگارنده این رساله نه تنها برای تحقیقات تاریخی و جامعه شناسی در قرون پنجم و ششم هجری ، منبعی غنی و موثّق است ، بلکه به فهم معانی و دقایق سخن سنایی و شناخت ابعاد مختلف زندگی و شخصیّت او نیزکمک شایانی می‌کند.
بیان مسأله
سنایی در آثار خویش به اقتضای سخن آیاتی از کلام اله مجید را تفسیر کرده است. در این تفاسیر او نیز مانند عارفان دیگر بیش پیش از اینکه در پی تفسیر آیه باشد در صدد بیان دیدگاه خویش است و در عین حال در برخی موارد تفسیر او با تفاسیر دیگران تفاوت دارد و از نکته سنجیهای دقیق و تصویرسازیهای بدیع برخوردار است که ارزش عرفانی و ادبی خاص به آن می بخشد.
ادبیات در هر شکل و قالبی که باشد، نمایشگر زندگی و بیان کننده ارزشها و معیارها و ویژگی هایی است که زندگی فردی و جمعی بر محور آن ها می چرخد، نقد و بررسی و ارزیابی آثار ادبی نیز چنین است و نمی تواند به دور از آن ارزشها و معیارها باشد و بی توجه از کنار آنها بگذرد، به عبارت دیگر نقد و بررسی آثار ادبی را از دیدگاهی می توان درس زندگی نامید.
با همه این اوصاف و پیشین? ادبیات ما، نمی توان رد پای بحث های دامنه دار ادبیات برون مرزی را از آیین? ادبیات خودمان محو کنیم چرا که همه ادبیات جهان، آنهم در عصر جدید با گسترش علم مدرن دقیقاً موازی هم هستند و بر این مبنا تعاریف مختلفی می توان از بن مایه های ادبیات گذشته و حال بیرون کشید و از نظریات اساتید فن در حوزه ادبیات و هنر بهره برد.
علم هرمنوتیک طی چند قرن اخیر توانسته است در قامت یک دانش یا فن مستقل، جایگاه ویژه ای در حوز? تفکر بشری پیدا کند. در بررسی علم هرمنوتیک حوزه های مختلفی قابل بحث است. یکی از مهم ترین حوزه های علم هرمنوتیک، تأویل شعر است.
آثار سنایی غزنوی در سبک عراقی علاوه بر اینکه جایگاه ویژه ای در شعر فارسی دارند، بستر مناسبی برای تأویل به شمار می آیند. حضور گسترده، مستقیم و غیر مستقیم آیات و احادیث از یک سو و مشرب عرفانی این حکیم از سوی دیگر توانسته است زمینه را برای استفاده از این متون به عنوان نمونه هایی از متون غنی شعر فارسی در حوز? تأویل فراهم سازد.
تعریف و اهداف هرمنوتیک
«هرمنوتیک (به انگلیسی) Hermeneutics یا علم تأویل، تأویل‌شناسی یا زَندشناسیدانشی است که به «فرایند فهم یک اثر» می‌پردازد و چگونگی دریافت معنا از پدیده‌های گوناگون هستی اعم از گفتار، رفتار، متون نوشتاری و آثار هنری را بررسی می‌کند. دانش هرمنوتیک با نقد روش‌شناسی، می‌کوشد تا راهی برای «فهم بهتر» پدیده‌ها ارائه کند؛ اگرچه گروهی از نظریه‌پردازان هرمنوتیک، با ایجاد و تبیین «روش» در مسیر فهم مخالفند و «فهمیدن» را یک واقعه می‌دانند که قابل اندازه‌گیری و روش‌مندسازی نیست. به زبان ساده‌تر، تأویل‌شناسی به دنبال یافتن پاسخی برای این پرسش است که آیا روش و راهکاری وجود دارد تا خوانندگان یک متن و یا بینندگان یک اثر هنری، با به‌کارگیری آن روش، به دریافت معنای ثابت و مشخصی از آن اثر یا متن دست یابند؛ یا این که درک و فهم هر مخاطبی مختص اوست و با دیگری تفاوت دارد.
در برابر واژه هرمنوتیک، بیشتر از کلمه تفسیر و یا «تأویل» استفاده می‌شود، هرچند که این دو لفظ، ترجمه‌های مناسبی برای واژه هرمنوتیک نیستند.» (ریکور،???۸:‌ ???-???)
«هرمس وهرمنوتیک علاوه بر ریشه لغوی مشترک، دارای پیوندهای قویم تاریخی با یکدیگر هستند. به گونه ای که برای فهم مفهوم هرمنوتیک و بار معنایی که در گذر اعصار به خود گرفته بایستی به عقاید و باورهایی که برگرد هرمس هاله افکنده توجه نمود. بیشتر پژوهشگران تنها به جستجوی ریشه این باورها در میان اساطیر یونان باستان بسنده کردند و یونانی زدگی این مباحث سبب شده که به ریشه های حِکمی و دینی آنها توجه شایسته و بایسته مبذول ندارند.
هرمس در اساطیر یونانی، خدایی به شمار می رود که فرزند زئوس است. او کسی است که پیامهای خداوند را گرفته و به انسان ها می رساند. هرمس در حقیقت آنچه را که ورای شناخت و اندیشه بشر است به حوزه تفکر او منتقل می سازد و باعث کشف رموز و معنای نهفته در هر چیز می شود.»(همان:۳۰۰)
 اماچنان که سقراط گفت، معنای آن سر راست نبود و به برداشت های گوناگون راه می داد. هرمس جلوه جاودانه دانش است که آن رابا انتقال معنا و تاویل تحقق می بخشد.چنین برداشتی از هرمس دریکی از جملات شیخ الاشراق سهروردی به خوبی منعکس است: «هرمس گفت من به دیدار موجودی روحانی نائل شدم و آن علم اشیاء را به من آموخت .از او پرسیدم توکیستی ؟گفت من همان حیات ِ باطن ِ هر چیزم »(ریکور، ۱۳۶۸: ???)
 مسکویه رازی در کتاب الحکم ه الخالده، هرمس را واسطهء عالم خلق و حق، هم از بعد وجود شناسی و هم از بعد معرفت شناسی ذکر می کند( رازی ،????:???)و شهرستانی عقیده دارد، خلق به آن عالم حق دست نمی یابد، مگر به واسطه مقربانی که در جوهر، فعل و حالت مقدس اند( شهرستانی، ????:??-??) هرمتیسم در تاریخ به یک نحله دینی، عرفانی و با کمی اغماض فلسفی نیز بدل شد که ریشه های شرقی نیز داشت. اساتید آن پیشینه ای اسطوره ای تاریخی داشتند.
پس از هرمس یونانی، دومین شان هرمس مصری بود که او را با شخصیتی انسانی، طبیب، فیلسوف و کیمیاگر و با هویتی اساطیری از هیاکل (که در بعضی از فرهنگ ها ایشان را با نام فرشتگانی نیز می خوانند) و خدایانی که دانش را از عوالم اثیری به دنیای زمینی منتقل ساخت و همچنان جاودانه حفظ و پاسداری می نماید، معرفی می کردند. او را طاط ? منظور همان تُت است، از خدایان اسطوره ای مصر باستان یا پدر طاط دانسته اندکه به تریس مجیستوس [Trismegistus] مشهور شد. حتی آفرینش اهرام مصری را نیز به اونسبت می دهند.برخی آن را با هرمس یونانی یکی پنداشته اند(فرک،????:?-?? و ??-??)کهن ترین متون معتبر هرمتیکا را نیز باید در مصر باستان جست که برخی از آن ها هنوز برایمان باقی مانده اند و رگه های عرفانی، مذهبی، ساحری و کیمیاگری در آن قابل تشخیص است.
دیگری هرمسی بابلی است که اعتقاد براین بوده که بعد از طوفان نوح دربابل به فلسفه و پزشکی می پرداخته واحیاگر علوم بوده است.او را از هفت نفر مقدّسان علم نجوم دربابل وهمان عطاردِ کلدانیان شمرده اند. معروف است که علوم پس از طوفان را او زنده ساخته است(کاویانی، ????:??)شخص دیگر هرمس مصری دیگری است که برخلاف هرمس مصری پیشین، پس از طوفان می زیست و تمامی علوم مربوط به دو هرمس پیش از خود را گرد آورد و هموست که از منظر مسلمانان، المثلث العظمه و المثلث بالحکمه را کامل می سازد و به سبب شباهت های دو هرمس مصری، برخی از مورخان، آن ها را یکی پنداشته اند( ریکور ، ۱۳۶۸: ???)
خلاصه، پنجمین هرمس الهرامسه است که عقیده بر آن بوده که پس از طوفان نوح می زیسته است. او را از پیروان کیومرث دانسته و برخی وی را با ادریس نبی مسلمانان (که ارمیس یا هرمیس یا طرمیس نیز ثبت شده) و اخنوخ یهودیان و یکی از پیامبران صابئین یکی می دانند و بعضی او را نخستین کسی می دانند که علم آسمانی را کسب کرد( فرک ؛۱۳۸۴: ???)اما آنچه مهم است روح نهفته در اساطیر و روایت هاست که جملگی شان تأویل را طریقی می دانند که واژگان را در قالب روح معانی به انسان ها برمی گرداند.

منابع
۱-     . اشرفزاده، رضا،۱۳۸۷، آب آتش افروز، چ ۹، تهران؛ جامی،
۲-    بلاشر، ‌ژوزف. (????)؛ گزیده‌ی هرمنوتیک معاصر، ترجمه‌ی سعید جهانگیری، ‌نشر پرسش، آبادان، ‌چاپ اول.
۳-     پالمر، ‌ریچارد ا. (????)؛ علم هرمنوتیک، ‌ترجمه‌ی محمد سعید حنایی کاشانی، ‌نشر هرمس، تهران،‌ چاپ دوم.
۴-    رازی، مسکویه.۱۳۵۸، الحکمه الخالده، به اهتمام عبدالرحمن بدوی، دانشگاه تهران: ????
۵-    ریخته‌گران،‌محمد رضا. (????)؛ منطق و بحث علم هرمنوتیک، ‌نشر کنگره، تهران، چاپ اول
۶-    ریکور، پل‌.1368، «رسالت‌ هرمنوتیک‌»مجله‌ فرهنگ‌،موسسه‌ مطالعات‌ وتحقیقات‌ فرهنگی‌، تهران‌
۷-    سنایی غزنوی؛ دیوان سنایی غزنوی،به تصحیح مظاهر مصفا، چ۱، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۶.
۸-    شفیعی کدکنی، محمدرضا؛ تازیانههای سلوک، چ ۵، تهران: آگاه، ۱۳۸۵. 
۹-    شهرستانی،عبدالکریم.۱۳۶۱، الملل و النحل ?،ترجمه مصطفی خالقداد هاشمی، به اهتمام جلالی نائینی، چاپ نشر
۱۰-    فرک، تیموتی وپیتر گندی.هرمتیکا؛۱۳۸۴، گزیده ای ازمتون هرمسی،ترجمه فریدالدین رادمهر، انتشارات مرکز، تهران
۱۱-    کاویانی، شیوا.۱۳۷۸،روشنان سپهر اندیشه؛فلسفه و زیباشناسی در ایران باستان،انتشارات کتاب خورشید، تهران
۱۲-    کوزنز هوی، دیوید. (????)؛ حلقه‌ی انتقادی، ‌ترجمه‌ی مراد فرهادپور، ‌انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، ‌تهران، ‌چاپ دوم.
۱۳-    هنری ماسن، پاول و دیگران. (????)؛رشد و شخصیت کودک،‌ترجمه‌ی مهشید یاسایی، ‌نشر کتاب ماد (وابسته به نشر مرکز)، تهران، چاپ دهم.
۱۴-     هولاب، ‌رابرت. (????)؛یورگن هابرماس(نقد در حوزه‌ی عمومی)،ترجمه‌ی حسین بشیریه، نشر نی، تهران، چاپ دوم.
۱۵-    واعظی، احمد. (????)؛درآمدی بر هرمنوتیک،‌مرکزنشر پژوهشگاه فرهنگ واندیشه‌ی اسلامی، ‌چاپ اول